Ο Τζέιμς Τζόις, μας πληροφορεί η Εντνα Ο’ Μπράιεν στην ιδιότυπη βιογραφία της, πίστευε ότι «ο άντρας που δεν έχει ζήσει σε καθημερινή βάση με μια γυναίκα είναι ανολοκλήρωτος. Ανέφερε τον Ιησού, τον Φάουστ και τον Αμλετ ως παραδείγματα μη ολοκληρωμένων αντρών ακριβώς γι’ αυτό το λόγο». Αλλού, στο ίδιο βιβλίο, η συμπατριώτισσα του Τζόις κάνει λόγο για την «αντρική συμπαιγνία, σύμφωνα με την οποία περιμένει κανείς από τις γυναίκες να υπάρχουν μέσα σ’ ένα μυστήριο και να κρύβουν τις βαθύτερες σεξουαλικές τους παρορμήσεις, επειδή η σεξουαλικότητα και η μητρότητα θεωρούνται αλληλοαναιρούμενα πράγματα».
Γυναίκα – άντρας, σεξουαλικότητα – μητρότητα, δίπολα που συναντάμε συνέχεια στα βιβλία της Ο’ Μπράιεν. Παρότι καθαρόαιμη μυθιστοριογράφος, μία από τις σημαντικότερες, όχι μόνο της Ιρλανδίας αλλά του αγγλόφωνου χώρου γενικότερα, η Ο’ Μπράιεν εδώ καταγράφει τον βίο ενός εμβληματικού Αλλου, είναι όμως λες και διαθλαστικά μιλά για την προσωπική της κατάσταση: γι’ αυτή την ακατάπαυστη εμμονή με την Ιρλανδία ως μητρικό κουκούλι, ως τόπο παραμυθίας αλλά και ασφυξίας, για τα (εθνικά) σύνδρομα θρησκοληψίας και προκατάληψης, για οικογενειακά συμπλέγματα, για έναν καταπιεσμένο ερωτισμό που σκάει σαν σούπερ νόβα, γι’ αυτή τη μανιασμένη σχέση με τις λέξεις.
Στο τελευταίο της μυθιστόρημα που κυκλοφόρησε στα ελληνικά, το «Στο φως του δειλινού», μέσα από την ταραγμένη, τραυματική σχέση μιας κόρης με τη μητέρα γινόμαστε μάρτυρες δύο παράλληλων βίων που την ίδια στιγμή όμως ο ένας τέμνει τον άλλο, συχνά με βίαιο τρόπο.
Ακήρυχτοι πόλεμοι
– Συχνά στο έργο σας αναφέρεστε σε θυελλώδεις σχέσεις, είτε μεταξύ ανδρών και γυναικών, είτε μεταξύ γονιών και παιδιών. Είναι ένα σφαγείο οι σχέσεις τελικά;
– Δεν θα χρησιμοποιούσα τον όρο «σφαγείο», είναι πολύ καταδικαστικός. Από την άλλη, οι ανθρώπινες σχέσεις έχουν πάντα κάτι περίπλοκο, μεταβάλλονται συνεχώς. Πάνω απ’ όλα, δεν είναι κάτι ξεκάθαρο. Ειδικά οι οικογενειακές σχέσεις είναι ακόμα πιο φορτισμένες, δεδομένου ότι πολλοί ακήρυχτοι πόλεμοι και σκελετοί βρίσκονται καλά κρυμμένοι μέσα σε ντουλάπια.
– Με δεδομένη την εμμονή της μητέρας σας να μην υπάρχει ούτε ένα βιβλίο στο σπίτι, και την επιρροή της Καθολικής Εκκλησίας στο άμεσο περιβάλλον σας, ήσαστε τη δεκαετία του ’50, την περίοδο της ενηλικίωσης δηλαδή, μια «οργισμένη νέα» της εποχής;
– Ημουν οργισμένη και μπερδεμένη, όπως οι περισσότεροι νέοι. Αισθανόμουν να πνίγομαι από την οικογένεια, τις καλόγριες, τους παπάδες, την αυταρχική εξουσία της Καθολικής Εκκλησίας, ένιωθα να με περιορίζουν ασφυκτικά…
Ιρλανδία και Τζόις
– Πάντως, στα μυθιστορήματα των Ιρλανδών συγγραφέων, η ίδια η Ιρλανδία παύει να είναι απλώς ένας τόπος και γίνεται εμμονή, μόνιμο λογοτεχνικό θέμα, με τελείως διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι η Αγγλία σε έναν Αγγλο συγγραφέα…
– Οντως, οι Ιρλανδοί φαίνεται πως έχουν σχέση ομφαλική με την πατρική γη και για τους συγγραφείς, μονομανή όντα καθώς είναι, αυτή η σχέση γίνεται ακόμα πιο έντονη. Το τοπίο της παιδικής μου ηλικίας, το φυσικό και το μεταφυσικό, προσφέρει πάντα υλικό στο έργο μου κι αυτό δεν πρόκειται να σταματήσει. Από εκεί αντλώ τις ιστορίες μου και το συναισθηματικό κίνητρο για να ξεκινήσω.
– Εχετε γράψει μια σύντομη βιογραφία του Τζόις που μοιάζει με νουβέλα. Ποια είναι η θέση του Τζόις στη ζωή σας;
– Ο Τζέιμς Τζόις αφορά όλους τους συγγραφείς και πολύ περισσότερο τους Ιρλανδούς συγγραφείς. Τα διηγήματά του, οι «Δουβλινέζοι», το «Πορτρέτο ενός Καλλιτέχνη» και, πάνω απ’ όλα, ο «Οδυσσέας», ήταν για μένα τμήματα μιας προσωπικής, λογοτεχνικής Αγίας Γραφής. Οταν έγραφα τη βιογραφία του, δεν προσέγγισα το υλικό με τον τρόπο ενός βιογράφου. Ηθελα να συγχωνεύσω το έργο και τον άνθρωπο και ίσως αυτή να είναι η μέθοδος που ακολουθεί ένας μυθιστοριογράφος. Η προσέγγισή μου ήταν παρόμοια με της Βιρτζίνια Γουλφ στο «The Common Reader», στο οποίο ξαναζωντανεύει κάποιους συγγραφείς, τόσο για τον εαυτό της όσο και για μας.
– Η ζωή της μητέρας στο «Φως του δειλινού» έχει αρκετά κοινά σημεία με τη ζωή της μητέρας σας. Πώς διεισδύει το βιωματικό υλικό στη μυθοπλασία σας;
– Ο Τζόις αποκαλούσε την πεζογραφία «φανταστική αυτοβιογραφία» και συμφωνώ μαζί του. Ολοι οι συγγραφείς αναζητούν το υλικό τους στη δική τους προσωπική ιστορία και τη μεταστοιχειώνουν σε μυθοπλασία. Είναι ένα είδος χρυσωρυχείου.
Ερευνα και φαντασία
– Σε δύο μυθιστορήματά σας, στα «Down By the River» και «Στο δάσος», χρησιμοποιείτε πραγματολογικό υλικό, αρχεία δικαστικά και αναφορές ψυχιάτρων. Σε αυτά τα βιβλία ο συγγραφέας έγινε και λίγο ερευνητής ή ρεπόρτερ; Τι είναι πιο δύσκολο τελικά; Να αφεθείς στην καθαρή φαντασία ή να την αναμίξεις με πραγματικά στοιχεία;
– Κάθε μυθιστόρημα έχει τις δικές του δυσκολίες και φυσικά τα πάντα εξαρτώνται από τη δυναμική της φαντασίας του συγγραφέα. Η έρευνα που έκανα γι’ αυτά τα δύο μυθιστορήματα πήρε πολύ χρόνο κι επιπλέον μού έδωσε την ψευδαίσθηση ότι η δουλειά μου θα ήταν ευκολότερη. Δεν ήταν. Με το «Δάσος», χρειάστηκε να μπω μέσα στο δάσος του νου μου και να ξαναζωντανέψω την όλη ιστορία. Οι τέσσερις πρωταγωνιστές ήταν όλοι νεκροί, οπότε, η έρευνά μου αποτελούνταν κυρίως από το να πηγαίνω σ’ εκείνο το δάσος, στη μητρική μου γη, στο Κάουντι Κλερ, όπου σφαγιάστηκαν η γυναίκα, το παιδί και ο ιερέας. Καθόμουν και σκεφτόμουν κάμποσες ώρες της ημέρας ή της νύχτας στον μικρό Ζεν κήπο, που έφτιαξε η οικογένεια της γυναίκας για να τιμήσει τη μνήμη της.
Γυναίκες και σεξ
– Ενα στοιχείο στο έργο σας που έχει προκαλέσει συζητήσεις είναι οι γλαφυρές ερωτικές περιγραφές σας. Ποια η σημασία του σεξ στα δικά σας βιβλία;
– Το σεξ είναι αναπόσπαστο κομμάτι του ανθρώπου, και γι’ αυτό είναι ένα από τα βασικά συστατικά της λογοτεχνίας. Ωστόσο, είναι σφάλμα όταν δεν δικαιολογείται η παρουσία του σε ένα έργο. Προσωπικά, μου αρέσει να σκέφτομαι ότι το σεξουαλικό περιεχόμενο στα έργα μου πηγάζει από το πηγάδι του συναισθηματικού κόσμου των ηρώων μου.
– Ορισμένοι κριτικοί έχουν γράψει ότι τα μυθιστορήματά σας είναι φεμινιστικά, ωστόσο, κύκλοι φεμινιστριών τα έχουν απορρίψει επειδή περιγράφουν γυναίκες που «κυνηγούν άντρες». Σας ενόχλησαν αυτά τα σχόλια;
– Εχω υπόψη μου την κριτική που μου έχουν ασκήσει οι φεμινίστριες. Αν δεν με απατάει η μνήμη μου, η άποψή τους δεν είχε να κάνει με γυναίκες «που κυνηγούν άντρες» αλλά με το γεγονός ότι αγαπούν τους άντρες. Το έγκλημά μου φαίνεται πως είναι ότι οι ηρωίδες μου αισθάνονται πολύ, βιώνουν πολύ έντονα συναισθήματα. Πραγματικά ο φεμινισμός μετράει σε μένα και καταδικάζω την οποιαδήποτε καταπίεση εις βάρος των γυναικών, επιτρέψτε μου να πω όμως ότι ο καλλιτέχνης, γυναίκα ή άντρας, δεν οφείλει να δίνει εξηγήσεις ούτε σε θεωρητικά αξιώματα ούτε σε ιδεολογήματα.
Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας το 1995
Η Εντνα Ο’ Μπράιεν γεννήθηκε το 1932 στην Ιρλανδία. Εχει γράψει μυθιστορήματα, διηγήματα και θεατρικά έργα. Μεταξύ άλλων, έχει τιμηθεί με το Premio Grinzane Cavour και με το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας για το 1995 για το σύνολο του έργου της. Είναι επίτιμο μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Γραμμάτων, ζει μόνιμα στο Λονδίνο αλλά ταξιδεύει συχνά στην Ιρλανδία.
Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία της: «Στο φως του δειλινού» (μτφρ. Σ. Σκουλικάρη, Μεταίχμιο), «Αγριοι Δεκέμβρηδες» (μτφρ. Σ. Σκουλικάρη, Μεταίχμιο), «Στο δάσος» (μτφρ. Αλ. Κονταξάκη, Μεταίχμιο), «Τζέιμς Τζόις, η απόκρημνη όψη μιας μεγαλοφυΐας» (μτφρ. Μ. Τσάτσου, Νεφέλη), «Το ερωτικό είδωλο» (μτφρ. Κίρα Σίνου, Γλάρος), «Το μοναχικό κορίτσι» (μτφρ. Κ. Σίνου, Γλάρος), «Τζόνι πόσο λίγο σε γνώρισα» (μτφρ. Γ. Αλεξίου, Γλάρος), «Η δημοσιά» (μτφρ. Δ. Κωστελένος, Γλάρος), «Φωτεινές διαφάνειες» (Δ. Κωστελένος, Γλάρος), «Μια φανατική καρδιά» (Γλάρος), «Νύχτα» (Γλάρος).