Ο ανδριάντας του Sir Joshua Reynolds (1723-1792) στο βάθρο του, στο κέντρο της εσωτερικής αυλής του Burlington House, έχει εκείνο το αμυδρά επιτιμητικό ύφος της παγερής βρετανικής ευγένειας. Ο πρώτος πρόεδρος της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου, ξεχασμένος καλλιτέχνης σήμερα, υπήρξε στην εποχή του ένας ισχυρός άνδρας! Το Burlington House είναι ένα κομψό ανάκτορο του 17ου αιώνα, που στεγάζει σήμερα τη μόνιμη συλλογή και τις περιοδικές εκθέσεις της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου. Το ίδρυμα δεν παίρνει επιχορήγηση από το κράτος. Το κυριότερο έσοδό του προέρχεται από τις περίφημες διοργανώσεις περιοδικών εκθέσεων μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης που φιλοξενεί και που συναγωνίζονται σε επίπεδο εκείνες της National Gallery και της Τate.
Αυτό το διάστημα, παρουσιάζεται μια πολύ σημαντική έκθεση, με μακροσκελή τίτλο, αγωνιώδη διπλωματικά παρασκήνια και πολλά αριστουργήματα της μοντέρνας τέχνης συγκεντρωμένα από τα σημαντικότερα μουσεία της Ρωσίας – Pushkin και Tretyakov της Μόσχας, Hermitage και Russian Museum της Αγίας Πετρούπολης. Ο τίτλος της από μόνος του είναι γραφειοκρατικά λεπτομερής, αν και όχι εντελώς ακριβοδίκαιος: «Από τη Ρωσία: Γαλλικά και ρωσικά αριστουργήματα ζωγραφικής 1870-1925. Από τη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη». Παρόλο που ο αριθμός γαλλικών και ρωσικών έργων είναι περίπου ίδιος, ο όρος «αριστουργήματα» βαραίνει υπέρ του Παρισιού: Renoir, Czanne, Van Gogh, Gauguin Matisse και Picasso. Η Ρωσική Πρωτοπορία αποκαθιστά την τιμή των όπλων, με τους Kandinsky, Tatlin, Malevich και Chagall κ.ά.
Εκατόν είκοσι πίνακες – ορόσημα
Η έκθεση είναι πολυδιάστατη, με έργα-ορόσημα που παρουσιάζονται για πρώτη φορά όλα μαζί – μετά το Museum Kunst Palas στο Ντίσελντορφ. Στους 120 πίνακες της έκθεσης περιλαμβάνονται πίνακες-ορόσημα των Renoir, Cezanne, Van Gogh, Matisse και Picasso, των οποίων ο δανεισμός στην Αγγλία έγινε μετ’ εμποδίων. Λίγο έλειψε να τιναχθούν στον αέρα οι διπλωματικές σχέσεις της Ρωσίας με τη Μεγάλη Βρετανία, διότι για την έκθεση αυτή υπήρχαν από ρωσικής πλευράς βάσιμοι φόβοι πως οι κληρονόμοι του Sergei Shchukin θα διεκδικούσαν τα έργα της συλλογής που είχε δημευθεί από τους Μπολσεβίκους.
«Δεν μπορούμε να διακινδυνεύσουμε έργα τέχνης που αποτελούν μέρος της ρωσικής πολιτιστικής κληρονομιάς» είπε στα ΜΜΕ ο κ. Mikhail Shvydkoi, επικεφαλής της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας για τον Πολιτισμό και την Κινηματογραφία στη Ρωσία. Χρειάστηκε προσαρμογή της βρετανικής νομοθεσίας για να προληφθούν τυχόν διεκδικήσεις.
Νόμος κατά της κατάσχεσης έργων
Το άνοιγμα των συνόρων μεταξύ Δυτικής και Ανατολικής Ευρώπης δημιούργησε απρόσμενα προβλήματα στον δανεισμό έργων τέχνης από το ένα μουσείο στο άλλο για περιοδικές εκθέσεις. Και είμαστε ακόμα στην αρχή…
Πίνακες τεράστιας αξίας άφησαν πίσω τους οι συλλέκτες Ivan Morozov και Sergei Shchukin φεύγοντας από τη Ρωσία μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Εργα Πικάσο, Ματίς, Γκογκέν, Βαν Γκογκ και άλλων Ευρωπαίων καλλιτεχνών έμειναν αποθηκευμένα, για να αναρτηθούν στη μετά τον Στάλιν περίοδο στις αρμόζουσες θέσεις σε μουσεία της Μόσχας και της Αγίας Πετρούπολης. Σήμερα, οι κληρονόμοι των συλλεκτών εγείρουν απαιτήσεις για την επιστροφή των έργων που οι Μπολσεβίκοι κατάσχεσαν από τους προγόνους τους. Και η μεν οικογένεια Morozov δεν ζήτησε ποτέ τίποτα, αφού τη συλλογή είχε κληροδοτήσει ο πρόγονός τους στο κράτος πριν από το 1917, αλλά ο Andre-Marc Delocque-Fourcaud, εγγονός του Sergei Shchukin, προσπάθησε ήδη τρεις φορές να επανακτήσει μερικά από τα έργα της συλλογής του παππού του, η οποία περιλαμβάνει 258 πίνακες μεγάλης αξίας, ανάμεσά τους και τον «Χορό ΙΙ» του Ματίς.
Με αφορμή την έκθεση «Από τη Ρωσία» και ενόψει της διοργάνωσης των Ολυμπιακών Αγώνων του 2012, η Μεγάλη Βρετανία αντιμετώπισε με ριζικά μέτρα το πρόβλημα, προσαρμόζοντας τη σχετική με τον δανεισμό έργων τέχνης νομοθεσία της, ώστε να μην υφίσταται περίπτωση κατάσχεσης έργου τέχνης από διεκδικητή, είτε αυτός είναι φυσικό είτε νομικό πρόσωπο.
Περισσότερα για το θέμα:
1. Τhe illicit cultural property blog. Here you will find analysis, news and current events related to cultural property policy:
http://illicit-cultural-property.blogspot. com/2006/11/anti-seizure-legislation.html
2. Consultation paper on anti-seizure legislation:
http://www.culture.gov.uk/ΝR/rdonlyres/1Ε4Α4FF8-C515-4F95-9Β75-D009079266Β/0/Consultation-paper-on-antiseizure-legislation.pdf
Πόλεμος και Ειρήνη, 1870 -1925
Δύο παθιασμένοι με τη μοντέρνα τέχνη Μοσχοβίτες μεγαλέμποροι της προεπαναστατικής Ρωσίας πηγαινοέρχονταν στο Παρίσι και γέμιζαν από πάνω μέχρι κάτω τους τοίχους των αρχοντικών τους -όπως μαρτυρούν οι φωτογραφίες- με ιμπρεσιονιστές και κυβιστές. Ο Ivan Morozov αγόραζε κατά προτίμηση Bonnard, Gaugin και Cezanne. Ο Sergei Shchukin είχε ιδιαίτερη προτίμηση στον Picasso αλλά και στον Matisse, όπως φαίνεται από τα 37 έργα του που είχε συνολικά αγοράσει. Στη συλλογή του είχε επίσης 13 έργα του Monet, 16 του Gauguin και πάνω από 50 του Picasso. Στην έκθεση παρουσιάζονται από πέντε πίνακες του Czanne, του Matisse, του Gauguin και του Ρicasso.
Το αδιαμφισβήτητο «αστέρι» όμως είναι ο «Χορός ΙΙ» του Henri Matisse [η άλλη εκδοχή του «Χορού» (1906) με λιγότερο λαμπερά χρώματα, βρίσκεται στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Ν. Υόρκης]. Στην ίδια έκθεση παρουσιάζονται επίσης το «Κορίτσι στο πιάνο» του Czanne, το «Χωράφι με Παπαρούνες» (1890-91) και η «Θημωνιά στο Giverny» (1888) του Monet, η «Μητρότητα» του Gaugin, το «Πορτρέτο του Δρος Φελίξ Ρέι» (1889) από τον Van Gogh, η «Χωρική» του Picasso, ο «Χειμώνας» (1909) του Kandinsky, το «Μαύρο τετράγωνο»του Malevich, η μακέτα του Tatlin για το μνημείο της 3ης Διεθνούς και πολλά ακόμα.
Για να παρακολουθήσει ο επισκέπτης τη ροή αυτής της έκθεσης επί της ουσίας, δεν αρκεί η αισθητική μετάληψη, μπροστά σε τόσα περίφημα και ακριβοθώρητα έργα. Τα πολιτικά, πολιτιστικά και κοινωνικά ορόσημα της εποχής που δημιούργησαν τα έργα στη Γαλλία και τη Ρωσία παίζουν ρόλο κρίσιμο για να γίνει κατανοητή τόσο η σχέση μεταξύ Γαλλίας και Ρωσίας -ανήκαν αμφότερες στις Μεγάλες Δυνάμεις- όσο και οι αποκλίσεις και συγκλίσεις που εμφανίζουν οι καλλιτεχνικές πρωτοπορίες τους.
Οι πίνακες χρονολογούνται από το 1870 έως το 1925. Δεν είναι τυχαίο, που γύρω στο 1850 τοποθετείται από τους περισσότερους ιστορικούς η αρχή της δεύτερης Βιομηχανικής Επανάστασης, η οποία είχε ως συνέπεια τη συσπείρωση και εξέγερση των προλεταριακών δυνάμεων. Το 1860 έγινε η χειραφέτηση των δουλοπάροικων στη φεουδαρχική ακόμα Ρωσία.
Τα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα σημαδεύτηκαν στην Ευρώπη από τις εκστρατείες του Ναπολέοντα, ο οποίος ηττήθηκε από τους Ρώσους με τη μέθοδο της καμένης γης που άφηναν πίσω τους υποχωρώντας οι Ρώσοι. Αυτή η μορφή αντίστασης εντυπωσίασε βαθιά τη Δύση και έκανε προσφιλές ανάγνωσμα το «Πόλεμος και Ειρήνη» του Λέοντα Τολστόι. Ηδη μεταξύ 1815 – 1848 είχε καλλιεργηθεί έντονα στην Ανατολική Ευρώπη το αίσθημα εθνικής υπερηφάνειας που στη Ρωσία εκδηλώθηκε με έντονο ενδιαφέρον για τον λαϊκό πολιτισμό και τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα.
Στα μέσα του 19ου αιώνα, η ρωσική αυτοκρατορία κυριαρχούσε στην Ανατολική Ευρώπη ως ο ισχυρός παίκτης στις διεθνείς υποθέσεις. Στο τέλος του 19ου αιώνα, οι Ρώσοι συγγραφείς και συνθέτες (Tolstoy, Dostoevsky, Mussorgsky, και Tchaikovsky) είναι δημοφιλείς σε όλο τον δυτικό κόσμο. Ο Pavel Tretiakov δωρίζει τη συλλογή του από ρωσική ζωγραφική και παλιές εικόνες στην πόλη της Μόσχας (1892) και δημιουργείται ο πυρήνας του μετέπειτα περίφημου Μουσείου.
Στη Γαλλία, πραγματοποιείται η πρώτη έκθεση ιμπρεσιονιστικής ζωγραφικής (1874) με έργα Monet, Degas, Renoir κ.ά. Λίγο αργότερα (τέλος 19ου – αρχές 20ού αιώνα) ανθούν οι φοβιστές υπό τον Henri Matisse, ο Pablo Picasso και ο Georges Braque είναι οι πρωτοπόροι του κυβισμού και το Παρίσι η διεθνής πρωτεύουσα της τέχνης.
Ο Ρεαλισμός, πριν γίνει σοσιαλιστικός
Στις αίθουσες του Burlington House ξετυλίγεται, σε τέσσερις ενότητες, αφενός η ιστορία της επίδρασης των Γάλλων στους Ρώσους μοντέρνους ζωγράφους και ο τρόπος που οι δεύτεροι αφομοίωσαν την επίδραση των Czanne, Matisse και Picasso κυρίως, για να φτιάξουν τον δικό τους μοντερνισμό, πατώντας με το ένα πόδι στη λαϊκή τους παράδοση και με το άλλο στην κορυφή της βιομηχανικής επανάστασης. Ταυτόχρονα, διαγράφεται μέσα από το ίδιο «υλικό» Γάλλων και Ρώσων μοντέρνων καλλιτεχνών η ιστορία της εποχής τους, κάνοντας την έκθεση ένα κομμάτι που συμπληρώνει το παζλ του Μοντερνισμού. Η μήτρα όπου αναπτύχθηκαν ο Κυβοφουτουρισμός, ο Κονστρουκτιβισμός και ο Σουπρεματισμός είναι ρωσική, και η ματιά του Rodchenko ακόμα και σήμερα επηρεάζει τους φωτογράφους. Ευτυχώς, η μοντέρνα και η σύγχρονη τέχνη έχουν υβριδική ταυτότητα.
«From Russia: French and Russian Master Paintings 1870-1925. From Moscow and St. Petersburg». Στο Burlington House (Piccadilly). Ως τις 18 Απριλίου.
Στραβίνσκι, Μπαλέτα και Πικάσο
Τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα σημαδεύτηκαν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1914) -στον οποίο Γαλλία και Ρωσία ήταν σύμμαχοι- και από την Οκτωβριανή Επανάσταση (1917) που άλλαξε ριζικά τις σχέσεις Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης, βάζοντας ανάμεσά τους το λεγόμενο «Σιδηρούν Παραπέτασμα».
Ο 20ός αιώνας άρχισε στη Ρωσία με τον Ρωσοϊαπωνικό πόλεμο (1904-05) και την πρώτη εξέγερση κατά του τσάρου Νικολάου Β΄ αλλά και μ’ ένα σπουδαίο καλλιτεχνικό γεγονός: Την πρεμιέρα του μπαλέτου της «Ιεροτελεστίας της Ανοιξης» του συνθέτη Ιγκόρ Στραβίνσκι στο Παρίσι, με τα Ρωσικά Μπαλέτα που ίδρυσε ο πολυτάλαντος Ρώσος Serge Diaghilev (1872-1929). Η συνεργασία Stravinsky- Diaghilev συνεχίστηκε και στις εικαστικές τέχνες, με αρκετούς πρωτοποριακούς καλλιτέχνες. Τη χρονιά της Οκτωβριανής Επανάστασης (1917) ο Πάμπλο Πικάσο σχεδίασε τα κοστούμια για τη χορευτική παράσταση σε μουσική Ερίκ Σατί, που έκανε πρεμιέρα με τα Ρωσικά Μπαλέτα.
Η επανάσταση των Μπολσεβίκων έβαλε αναγκαστικά τέλος στους δεσμούς Γάλλων και Ρώσων πρωτοπόρων καλλιτεχνών. Πάντως, μέχρι τον θάνατο του Λένιν (1924) η καλλιτεχνική ζωή στην πρώην Ρωσία ανθούσε. Στα πρώτα χρόνια της επανάστασης (1918-1929) εκδηλώθηκε μεγάλος ενθουσιασμός από σπουδαίους Ρώσους δημιουργούς, που πειραματίζονταν με στόχο να βρουν το ξεχωριστό στυλ μιας σοβιετικής τέχνης προσιτής στον λαό όπως την ήθελε ο Λένιν. Ανάμεσά τους, ο Μαξίμ Γκόρκι, ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι και ο Σεργκέι Αϊζενστάιν. Αλλά, με την άνοδο του Στάλιν στην εξουσία, επιβλήθηκε ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός. Μόνο στη μετά τον Στάλιν εποχή μειώθηκε η λογοκρισία.
Ρεαλισμός και «Μαύρο Τετράγωνο»
Υπερμεγέθης ο Λέων Τολστόι, ποζάρει ξυπόλυτος εν έτει 1901 για τον Ilya Repin, τον περίφημο Ρώσο ρεαλιστή ζωγράφο, ο οποίος έγινε αργότερα το πρότυπο του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού. Στην κορυφή της εισόδου δεσπόζει η «17 Οκτώβρη, 1905» του ίδιου ζωγράφου. Οι Ρώσοι και Γάλλοι ρεαλιστές είναι η πρώτη από τις τέσσερις θεματικές ενότητες της μεγάλης αυτής έκθεσης. Στους «Περιπλανώμενους» (Wanderers) Ρώσους ρεαλιστές που εγκατέλειψαν την επίσημη τσαρική εκδοχή περί τέχνης, για να ζωγραφίσουν εκ του φυσικού ρωσικά τοπία, σκηνές της καθημερινής αγροτικής ζωής και της ιστορίας της πατρίδας τους, περιλαμβάνονται επίσης οι Ivan Kramskoy, Isaak Levitan, Valentin Serov και Mikhail Nesterov κ.ά. Στον ίδιο χώρο παρουσιάζονται και οι Γάλλοι ρεαλιστές (Τheodore Rousseau, Jean-FranŒois Millet κ.ά.).
Στη δεύτερη ενότητα, ξεδιπλώνονται τα αριστουργήματα των συλλογών Morosov και Shchukin. Εδώ, φαίνονται και οι διαφορές στις επιλογές τους καθώς αναζητούσαν στο Παρίσι τους καλύτερους Monet, Renoir, Czanne, Van Gogh, Gauguin, Matisse και Ρicasso.
Ο Shchukin έγινε ο κυριότερος συλλέκτης έργων του Matisse και κάτοχος του περίφημου «Ο χορός ΙΙ» (1909), του κορυφαίου αυτού έργου που θεωρείται σταθμός στην πορεία του Ματίς του ίδιου αλλά και της εξέλιξης της μοντέρνας ζωγραφικής: Με το έντονο θερμό κόκκινο χρώματα των πρωτόγονων χορευτριών ακουμπάει πάνω στα ψυχρά μπλε και πράσινα του φόντου, και με τη ρυθμική οργάνωση των μορφών, αναδεικνύει και την ελευθερία στην κίνησή τους. Οι κριτικοί συχνά συνδέουν το έργο αυτό με την «Ιεροτελεστία της Ανοιξης», το μουσικό έργο του Ιγκόρ Στραβίνσκι.
Η τρίτη ενότητα είναι αφιερωμένη στον πολυσχιδή Sergei Diaghilev, που πρωτοστάτησε στη δημιουργία των Ρωσικών Μπαλέτων, εξέδωσε το περιοδικό «Κόσμος της Τέχνης» (World of Art) κι έπαιξε ζωτικό ρόλο στην παρουσίαση της μοντέρνας γαλλικής τέχνης στη Ρωσία και της ρωσικής στο Παρίσι. Σε αυτή την ενότητα παρουσιάζονται, μεταξύ άλλων, έργα του Kandinsky και του Marc Chagall.
Στην τέταρτη ενότητα, τοποθετήθηκαν οι κορυφαίοι Ρώσοι πρωτοπόροι με την απόλυτη αφαίρεση, το τρίπτυχο του Kazimir Malevich («Μαύρο Τετράγωνο», «Μαύρος Κύκλος» και «Μαύρος Σταυρός»), τη μακέτα του Τάτλιν για το μνημείο της 3ης Διεθνούς που δεν υλοποιήθηκε ποτέ, και οι εκπρόσωποι της Ρωσικής Πρωτοπορίας – Larionov, Popova κ.ά.