«Η Θεσσαλονίκη αποκαλούνταν Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων»

«Η Θεσσαλονίκη αποκαλούνταν Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων»

4' 47" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Καθώς η σύγχρονη γεωπολιτική ενθαρρύνει τις ματιές των ιστορικών σε αυτό που αποκαλούν «ζώνες επαφής», οι κόσμοι που χάθηκαν ή που ισορροπούν σε ένα μεταίχμιο προκαλούν ζωηρό ενδιαφέρον. Η Αμερικανίδα ιστορικός Κάθριν Φλέμινγκ (K. E. Fleming), που διδάσκει Ιστορία της Ελλάδας και της Μεσογείου στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης (διευθύνει επίσης τις Ελληνικές Σπουδές του Προγράμμτος του Ιδρύματος Ωνάση) είναι η πρώτη που έγραψε την ιστορία των Εβραίων της Ελλάδας στα αγγλικά. Το βιβλίο της «Greece, A Jewish History» (Princeton University Press, 271 σελ., $ 35 στο Amazon.com) κυκλοφόρησε πρόσφατα και καθώς περιλαμβάνει και πολλές αναξιοποίητες ώς τώρα πηγές από τους Ελληνες Εβραίους που μετανάστευσαν στις ΗΠΑ, γίνεται ένα εργαλείο αναστοχασμού πάνω στο τι σημαίνει εβραϊκή κληρονομιά στη σύγχρονη Ελλάδα.

Η Κάθριν Φλέμινγκ, που μιλάει εξαιρετικά ελληνικά και έχει απευθείας πρόσβαση στην ελληνική βιβλιογραφία, απάντησε στην «Κ» μέσω e-mail επιχειρώντας απλώς να σκιαγραφήσει ένα τεράστιο ζήτημα που δεν αφορά, φυσικά, μονάχα την Ελλάδα, καθώς αποτελεί κομβικό θέμα συζήτησης ενός διεθνούς διαλόγου.

Η εβραϊκή ιστορία της Ευρώπης έχει αναδυθεί τα τελευταία χρόνια ως ένα πεδίο ιδιαίτερου ερευνητικού ενδιαφέροντος, έπειτα από δεκαετίες σιωπής και αφού οι κάποτε ακμάζουσες εβραϊκές πόλεις της Ευρώπης έχασαν ένα μεγάλο μέρος μιας σπουδαίας και ιστορικής κληρονομιάς. Ανάμεσά τους, η Θεσσαλονίκη.

– Πού στέκεται η Ελλάδα από πλευράς εβραϊκού πληθυσμού στον προπολεμικό χάρτη της Ευρώπης;

– Ο εβραϊκός πληθυσμός της Ελλάδας ήταν πιο συγκεντρωμένος σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Η μεγάλη πλειοψηφία ήταν, φυσικά, στη Θεσσαλονίκη. Αν και ο ελληνικός εβραϊσμός είναι λιγότερο γνωστός στην ιστοριογραφία, από πλευράς εβραϊκής παρουσίας η Ελλάδα δεν είναι σε καμία περίπτωση στις τελευταίες θέσεις. Η Ιταλία, π.χ., είχε το 1940 εβραϊκό πληθυσμό 40.000, περίπου τον μισό του αντίστοιχου στην Ελλάδα. Απλώς, η Ελλάδα έχανε σε σύγκριση με τις χώρες που ήταν στην κορυφή της λίστας : 3.3 εκατ. Πολωνοί ήταν Εβραίοι όπως και 650.000 Ούγγροι.

Περιφερειακά κέντρα

– Μπορεί κανείς να συγκρίνει τη Θεσσαλονίκη με την Κρακοβία ή τη Βουδαπέστη;

-Το καλύτερο παράδειγμα πόλης, αν ψάχνουμε το αντίστοιχο με Ασκενάζι Εβραίους, θα ήταν το Βίλνιους, που σαν τη Θεσσαλονίκη αποκαλούνταν «Ιερουσαλήμ» από τους Εβραίους σε όλη την Ευρώπη. Η Θεσσαλονίκη ήταν η «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων», ενώ το Βίλνιους ήταν η «Ιερουσαλήμ της Λιθουανίας». Στα τέλη του 19ου αιώνα, πάνω από το 50% του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης ήταν Εβραίοι. Το αντίστοιχο ποσοστό στο Βίλνιους ήταν 40%. Αλλά το θέμα δεν είναι τόσο δημογραφικό αλλά κατά πόσον οι δύο αυτές πόλεις -γεωγραφικά και πολιτισμικά- ήταν εβραϊκές πόλεις και αν έτσι τις βίωναν οι κάτοικοί τους, Εβραίοι και μη. Μεγάλος αριθμός Εβραίων ζούσε στη Βουδαπέστη. Στην ακμή του εβραϊσμού γύρω στο 1930, οι Εβραίοι στην πρωτεύουσα της Ουγγαρίας ήταν πάνω από 200.000, αλλά η επίγευση της Βουδαπέστης ήταν αυτή μιας καθολικής, ουγγρικής πόλης. Ηταν πατρίδα χιλιάδων Εβραίων, αλλά δεν ήταν εβραϊκό κέντρο. Αντίθετα, η Θεσσαλονίκη και το Βίλνιους είχαν ρόλο περιφερειακών κέντρων εβραϊκής παιδείας και ήταν και οι δύο πόλεις εβραϊκές με τη βαθύτερη πολιτισμική σημασία.

– Πού οφείλεται το αναζωογονημένο ενδιαφέρον για την εβραϊκή κληρονομιά στην Ελλάδα;

– Είναι συνδυασμός πραγμάτων. Εν μέρει είναι μια καλοδεχούμενη μετατόπιση από έναν εθνικιστικό ή έστω πατριωτικό τρόπο συγγραφής της ιστορίας. Εν μέρει είναι μία μορφή οριενταλισμού, μέρος του οποίου είναι πιθανώς αντίδραση στην αξιοθρήνητη κατάσταση του κόσμου που σήμερα είναι πιο διαιρεμένος θρησκευτικά παρά ποτέ. Μπορεί επίσης να είναι μία μορφή νοσταλγικής επιθυμίας για μια εποχή όταν (όπως φανταζόμαστε) διαφορετικές ομάδες ζούσαν σχετικά αρμονικά. Πάνω στις κάποτε πολυπολιτισμικές πόλεις της Θεσσαλονίκης, της Σμύρνης και της Αλεξάνδρειας εστιάζεται τώρα όλο αυτό το ενδιαφέρον. Αν θέλουμε να είμαστε κυνικοί, μπορούμε να πούμε ότι η εβραϊκή ιστορία της Ελλάδας τιμάται μόλις τώρα που η εβραϊκή κοινότητα έχει πλέον συρρικνωθεί. Και αξίζει να πούμε ότι αυτός ο φόρος τιμής προέρχεται κυρίως από τις ελίτ.

«Εξελληνισμός»

– Πιστεύετε ότι η Ελλάδα είναι ένοχη ομογενοποίησης στη διάρκεια του Μεσοπολέμου στις βόρειες περιοχές της χώρας;

– Πρέπει να γίνει και άλλη έρευνα για τον ελληνικό μεσοπόλεμο και τα πράγματα είναι πιο σύνθετα από όσο φαίνεται. Ναι, υπήρξε εσκεμμένη «ομογενοποίηση» αν και ο όρος «εξελληνισμός» θα ήταν πιο ακριβής. Η Ελλάδα, όπως και άλλα σχετικά νεαρά έθνη, είχε επιδοθεί σε ένα εθνικιστικό, εθνο-ανορθωτικό πρόγραμμα και έκανε αυτό ακριβώς που κάνουν όλα τα έθνη σε αυτό το στάδιο. Επιχείρησε να δικαιώσει τις εθνικιστικές της διεκδικήσεις μέσω, ανάμεσα σε άλλα, ενός συνειδητά συμπαγούς πληθυσμού. Δύο παράγοντες ήταν αποφασιστικοί. Ο επίσημος θάνατος της Μεγάλης Ιδέας με τη Συνθήκη της Λωζάννης και η προσάρτηση της Θεσσαλονίκης και της ενδοχώρας της που έκλεισε μέσα στα νέα ελληνικά σύνορα δεκάδες χιλιάδες Εβραίους, Σλάβους και άλλες «μειονότητες» που δεν ένιωθαν Ελληνες.

– Είναι η Βουλγαρία αθώα για την πολιτική απέναντι στους Εβραίους στις ελληνικές περιοχές υπό βουλγαρική κατοχή τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο;

– Σε καμία περίπτωση. Η Βουλγαρία ως χώρα του Αξονα απέλασε όλους τους μη Βούλγαρους Εβραίους από τις περιοχές που είχε καταλάβει. Η βουλγαρική ζώνη κατοχής στην Ελλάδα ήταν ζώνη κολάσεως. Στη Βουλγαρία, η κυβέρνηση σκόπευε να στείλει στα στρατόπεδα και τους Βούλγαρους Εβραίους αλλά τελευταία στιγμή τη σταμάτησε η λαϊκή και εκκλησιαστική αντίδραση.

Μεταπολεμική σιωπή

– Γιατί στην Ελλάδα υπήρξε σιωπή για τόσες δεκαετίες;

– Η ευρωπαϊκή εμπειρία δείχνει ότι υπήρχε γενικευμένη μεταπολεμική σιωπή για τους δολοφονηθέντες Εβραίους. Για την περίπτωση της Θεσσαλονίκης υπάρχουν κάποιοι ειδικοί παράγοντες. Ηταν κομμάτι του ελληνικού κράτους μόνο για 30 χρόνια και οι Εβραίοι κάτοικοί της δεν λογαριάζονταν για 100% Ελληνες. Η Ελλάδα ήταν κατεστραμμένη και, πολύ φυσικά, η ανασυγκρότηση ήταν η άμεση προτεραιότητα. Οσοι μπορούσαν να μιλήσουν, οι Εβραίοι που επιβίωσαν μετανάστευσαν οι περισσότεροι. Και επίσης, μέρος της εξήγησης για τη σιωπή ακουμπάει στην ντροπή. Στη Θεσσαλονίκη πολλοί ήταν όσοι επωφελήθηκαν οικονομικά από την καταστροφή της εβραϊκής κοινότητας. Μια ματιά στην ιστορία του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου και στα αιτήματα περιουσιακής διεκδίκησης στα τέλη της δεκαετίας του ’40 και στις αρχές του ’50 αποκαλύπτει πόσο μείζον υπήρξε αυτό το θέμα.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή