Οι ιστορίες που διηγόταν κάλυπταν τα δύο τρίτα του 20ού αιώνα και αναφέρονταν σε πρόσωπα και καταστάσεις που ανήκουν στη μυθολογία του θεάτρου και του κινηματογράφου. Οπως εξάλλου και ο ίδιος. Με τον Ζυλ Ντασσέν οδηγό μπορούσες να ανασυνθέσεις το Χόλιγουντ της δεκαετίας του ’40, την ευρωπαϊκή πρωτοπορία του ’50 και ’60, την Ελλάδα της μεταπολιτευτικής ευφορίας και δημιουργικής έντασης. Είκοσι έξι ταινίες αριθμεί η φιλμογραφία του, πληθώρα θεατρικών σκηνοθεσιών, διαρκείς μετακινήσεις, αγώνες, κατά μέτωπο συγκρούσεις, την παρουσία μιας «απόλυτης» γυναίκας. Μια σχεδόν επική βιογραφία.
Η ιστορία της ζωής του συναρπαστική: από τη Νέα Υόρκη ώς το Λονδίνο και το Παρίσι (όπου και γύρισε μερικές από τις πιο γνωστές ταινίες του), η μοιραία συνάντησή του με τη Μελίνα Μερκούρη στις Κάννες, το 1955, όταν βραβεύτηκε για το «Ριφιφί».
Ανθρωπος χαμηλού προφίλ, είχε αφοσιωθεί, μετά το θάνατο της Μελίνας Μερκούρη το 1994, στο δικό της όραμα για την επιστροφή των Μαρμάρων, τη δημιουργία του Νέου Μουσείου Ακροπόλεως, άοκνες προσπάθειες που «στέγασε» στο Ιδρυμα Μερκούρη.
Πριν από 6 χρόνια σε συνέντευξή του στην «Κ» (21 Απριλίου του 2002), είχε πει: «Το χειρότερο που συμβαίνει όταν γερνάς είναι ότι χάνεις αυτούς που αγαπάς… Φεύγουν, φεύγουν οι άνθρωποι από κοντά σου».
Μιλούσε σπάνια και εμφανιζόταν δημόσια ακόμη σπανιότερα. Το 1993 οργανώθηκε μεγάλο αφιέρωμα στο έργο του στο (νεόκοπο τότε) Διεθνές Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Τότε, μίλησαν για τον «πιο Ελληνα από τους Ελληνες», προσωπικότητα «που διαθέτει την πληρότητα και τις αρετές των αρχαίων: μέτρο και ανθρωπομορφική αντίληψη του κόσμου».
Και πώς αλλιώς για τον δημιουργό που πίστευε στο τυχαίο και στις συμπτώσεις, αλλά δεν άφηνε τίποτα στην τύχη. Γεννημένος το 1911 στο Κονέκτικατ, ένα από τα οκτώ παιδιά μιας πολυμελούς οικογένειας, εγκαταστάθηκε με τον κουρέα πατέρα του στο Χάρλεμ, όπου υπήρχε δουλειά. «Ξέρεις -είχε πει στον Ντέιβιντ Τόμσον της Guardian- μεγαλώνοντας στο Χάρλεμ όπου βασική σου έγνοια είναι να τραφείς και να κρατηθείς ζεστός, δυο βήματα από την αριστοκρατική Πέμπτη Λεωφόρο, γίνεσαι ανήσυχος, γεμίζεις ιδέες και εικόνες. Βλέποντας όλη αυτή τη φτώχεια γύρω σου η εξέλιξή σου είναι απολύτως φυσιολογική».
Αίσθημα δικαιοσύνης και ελευθερίας
Ως τη στιγμή που οι αριστερές του πεποιθήσεις άρχισαν να δημιουργούν προβλήματα στην ανερχόμενη καριέρα του στο Χόλιγουντ. Η γνωστή διάσταση στη σχέση του με τον Ελία Καζάν, κράτησε δεκαετίες και είχε συμβολική, καίρια, σημασία για τον Ντασσέν. Δεν του συγχώρησε ποτέ ότι συνεργάστηκε με την Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών, υποχωρώντας στις πιέσεις των μακαρθιστών. Αρνήθηκε να του μιλήσει και να τον συναντήσει παρά τις προσπάθειες του Καζάν όταν ήρθε στη χώρα μας. Ο Ντασσέν έθεσε την τέχνη του στην υπηρεσία του ανθρώπου. Πέρα από τις κοινωνικές, λυρικές και τραγικές προεκτάσεις του έργου του, αναδύεται κυρίαρχη μια ουμανιστική ηθική, ένα βαθύ αίσθημα δικαιοσύνης και ελευθερίας. Οι ταινίες του, όπως είχε δηλώσει και ο ίδιος, «ένα κράμα ντοκιμαντέρ και λυρισμού». «Θεωρώ το ντοκιμαντέρ ό,τι καλύτερο για έναν κινηματογραφιστή, αλλά δεν μπόρεσα να ασχοληθώ όσο θα ήθελα». Η φιλμογραφία του ήταν παράλληλα και ένας κοινωνικός παλμογράφος. Στη διάρκεια της δικτατορίας συμμετείχε ενεργά στον αντιδικτατορικό αγώνα, ταξιδεύοντας, μαζί με τη Μερκούρη, σε όλα τα πλάτη της γης. Το 1973 – 74 γύρισε γι’ αυτό το σκοπό το στρατευμένο φιλμ «Η δοκιμή», ενώ, παράλληλα, σκηνοθέτησε την «Εκτέλεση εν ψυχρώ» και την «Υπόσχεση την αυγή». Το αριστούργημά του, που θεωρείται «Η νύχτα και η πόλη», γυρίστηκε στην Αγγλία (1950) και απηχεί έμμεσα την αόρατη απειλή των μακαρθικών διώξεων. «Υποδειγματικό φιλμ νουάρ, λυρικό τραγούδι του κυνηγημένου μέσα στην εωσφορική νύχτα χωρίς ξημέρωμα. Οι δρόμοι του Λονδίνου και οι προκυμαίες του Τάμεση, τα μπαρ και οι λαϊκές παλαίστρες είναι η πραγματική πόλη και μαζί τόπος υπερβατικός όπου ο εκπεσών άνθρωπος συναντά τη μοίρα του», όπως έχει γράψει χαρακτηριστικά ο κριτικός Γιάννης Μπακογιαννόπουλος. Ηταν 91 ετών όταν τον συναντήσαμε. Και παρακολουθούσε την επικαιρότητα, συμμετείχε, νοιαζόταν, συζητούσε. «Συμβαίνουν φοβερά πράγματα στον κόσμο. Θα ήθελα να συμμεριστώ τα προβλήματα, να πω την αλήθεια. Να μιλήσω για την καρδιά του προβλήματος». Ποια είναι η καρδιά του προβλήματος; τον ρωτήσαμε. «Η βία», απάντησε. «Η βία που βλέπω παντού».
Ο κινηματογράφος και ο έρωτας με τη Μελίνα και την Ελλάδα
Γεννήθηκε στην Αμερική το 1911. Σπούδασε δραματική τέχνη και το 1936 έγινε ηθοποιός στο Εβραϊκό Θέατρο της Νέας Υόρκης. Εγραψε ραδιοφωνικές εκπομπές και ανέβασε θεατρικά έργα, ώσπου τον κάλεσαν στο Χόλιγουντ ως βοηθό σκηνοθέτη.
Η πρώτη μεγάλη του ταινία έρχεται το 1946 «Ο δήμιος των κολασμένων». Επόμενη ταινία, «Γυμνή πόλη» (1947), επηρεασμένος από τον ιταλικό νεορεαλισμό. Ακολουθεί το «Οι άνθρωποι του αίματος» (1949). Τότε εγγράφεται στην περίφημη μαύρη λίστα της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Ενεργειών και αναγκάζεται να αυτοεξοριστεί στην Ευρώπη. Πρώτη «ευρωπαϊκή» ταινία, «Η νύχτα και η πόλη» (1950). Ενα γαλλικό θρίλερ, το «Ριφιφί» (1954) θα σημειώσει μεγάλη καλλιτεχνική και εμπορική επιτυχία. Το 1957 πραγματοποιεί το φιλόδοξο όνειρό του «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» (1957). Ηταν η ταινία που τον έφερε σ’ επαφή με τη Μελίνα Μερκούρη και άλλαξε την προσωπική και την καλλιτεχνική του ζωή. Ερωτεύτηκε τη Μελίνα και την Ελλάδα. Στο «Ποτέ την Κυριακή» (1960), υποδύεται έναν αρχαιολάτρη Αμερικανό. Ακολούθησαν η «Φαίδρα» (1962), «Τοπ-Καπί» (1964) και το «Στις 10.30 ένα καλοκαιρινό βράδυ» (1966). Στη διάρκεια της δικτατορίας ακολούθησε, με το ίδιο πάθος, τους αγώνες της Μελίνας για την πτώση της χούντας. «Η δοκιμή» (1973), «Εκτέλεση εν ψυχρώ» (1968) και «Υπόσχεση την αυγή» (1970) είναι οι ταινίες της περιόδου. Με τη μεταπολίτευση σκηνοθετεί την «Κραυγή γυναικών» (1978), την ιστορία μιας σύγχρονης Μήδειας, και επιστρέφει στο θέατρο, απ’ όπου ξεκίνησε.