Ο Μάικλ Κέρτιζ, ένας από τους ανθρώπους που θεμελίωσαν το Χόλιγουντ, ο σκηνοθέτης της «Καζαμπλάνκα», καθώς και πολλών κερδοφόρων ταινιών με τον Ερολ Φλυν, τον Κάρι Γκραντ, τον Κερκ Ντάγκλας και πλήθος άλλους σταρ, αφηγείται μια ιστορία για την πρώτη φορά που είδε κινηματογράφο, γύρω στο 1908. Βρισκόταν στο Cafe New York της Βουδαπέστης, της γενέτειράς του. Θυμάται εκείνο που τον γοήτευσε: δεν ήταν η ταινία, αλλά το γεγονός ότι όλοι την κοίταζαν με προσήλωση. Συνειδητοποίησε ότι, αν και δεν πάνε όλοι οι άνθρωποι στο θέατρο ούτε στην όπερα, ο κινηματογράφος προοριζόταν να μαγνητίσει τις μάζες. Το 1920, βρισκόταν πλέον στο Χόλιγουντ -που ήταν ένα φτωχό χωριό σε σύγκριση με τη Βουδαπέστη, όμως ο Κέρτιζ έβλεπε πως στην Καλιφόρνια υπήρχε το χρήμα, το φως και η τεχνολογία για να αναπτυχθεί ο κινηματογράφος. Και είχε δίκιο.
Ας γυρίσουμε τώρα τετρακόσια πενήντα χρόνια πίσω, στον Ναπολιτάνο λόγιο Τζανμπατίστα Ντελα Πόρτα, ο οποίος δημοσίευσε το 1558 ένα βιβλίο με τίτλο «Magiae Naturalis» («Φυσική Μαγεία») στο οποίο μεταξύ άλλων πραγματευόταν τα φυσικά οπτικά φαινόμενα. Ηταν ένας αναγεννησιακός άνθρωπος: επιστήμονας, εφευρέτης, θεατρικός συγγραφέας και δεξιοτέχνης του θεάματος. Εστηνε παραστάσεις χρησιμοποιώντας εντυπωσιακά οπτικά τρυκ, βασισμένα στις μελέτες του. Και κάποια στιγμή βρήκε τον μπελά του: οδηγήθηκε από την Εκκλησία στην Ιερά Εξέταση, από την οποία ευτυχώς γλίτωσε.
Ελεγχος από τα ΜΜΕ
Η Εκκλησία τότε διεκδικούσε την αποκλειστική αρμοδιότητα επί των εικόνων. Οποιος είχε τον έλεγχο των εικόνων είχε και την εξουσία. Και αυτό εξακολουθεί να ισχύει σήμερα. Ο κοινωνικός έλεγχος πήγαινε χέρι-χέρι με τον φακό και τον καθρέφτη στο μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα. Τα «Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης», όπως έχουμε συνηθίσει να τα αποκαλούμε, ασκούν κοινωνικό έλεγχο, και όχι η Εκκλησία. Κινούμαστε όμως προς μια νέα εποχή, γιατί η διαδικασία κατασκευής και διανομής των εικόνων έχει αρχίσει να αλλάζει. Ο καθένας μπορεί να «κατασκευάσει» και να μοιράσει εικόνες μέσα από ένα κινητό τηλέφωνο. Ο εξοπλισμός -κινητά τηλέφωνα, ψηφιακές μηχανές, ηλεκτρονικοί υπολογιστές, λογισμικό- είναι διαθέσιμος παντού, προσιτός σε όλους.
Δεν κάνουμε και πολλές συζητήσεις για το θέμα των εικόνων. Ο κόσμος της τέχνης ζει πλέον ξεχωριστά από τον κόσμο των εικόνων, η δύναμη όμως είναι με τις εικόνες, όχι με την τέχνη. Υπάρχει ένα προφανές πρόβλημα. Ο κόσμος των εικόνων ισχυρίζεται ότι έχει άμεση σχέση με την οπτική πραγματικότητα -φωτογραφία, τηλεόραση, κινηματογράφος- αλλά αυτός ο ισχυρισμός δεν μπορεί τώρα πια να στηριχθεί. Η κατασκευή εικόνων που μοιάζουν με φωτογραφίες, ταινιών που μοιάζουν με αυθεντικά ντοκιμαντέρ, είναι τώρα πια πολύ εύκολη. Και όσο δεν σκεφτόμαστε και δεν συζητάμε το θέμα, τόσο μεγαλύτερη σύγχυση θα επικρατεί.
Για παράδειγμα, το βρετανικό Εθνικό Σύστημα Υγείας δημοσίευσε πρόσφατα την εικόνα ενός αγοριού (αν και θα μπορούσε να είναι και κορίτσι) με ένα αγκίστρι ψαρέματος στο στόμα. «Μην αγκιστρώνεσαι», έγραφε στην αφίσα, που δημοσιεύθηκε στο πλαίσιο της πανταχού παρούσας αντικαπνιστικής εκστρατείας. Εκφράστηκαν διαμαρτυρίες για την σκληρή, αποκρουστική εικόνα, που την είδαμε στην τηλεόραση και σε στάσεις λεωφορείων. Τελικά, οι υπεύθυνοι πείστηκαν και την απέσυραν.
Η εικόνα έμοιαζε με φωτογραφία, και μ’ αυτό εννοώ ότι φαινόταν να έχει αποτυπώσει ένα γεγονός που συνέβη σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Αν αυτό ήταν αλήθεια, ο φωτογράφος θα έπρεπε να προσαχθεί στη Δικαιοσύνη – το να απαθανατίζεις με τον φωτογραφικό φακό μια πράξη σκληρότητας που υφίσταται ένα άλλο ανθρώπινο πλάσμα είναι παράνομο στη Βρετανία, με βάση το Obscene Publications Act. Προφανώς ο νόμος εννοεί ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη φωτογραφία και τη ζωγραφική, αλλιώς θα ήταν παράνομη και η απεικόνιση της Σταύρωσης. Και προφανώς, επίσης, ο νόμος διακρίνει το φωτορεπορτάζ από την απεικόνιση ενός γεγονότος της ιδιωτικής ζωής – αλλιώς θα απαγορευόταν να δημοσιευθούν πλήθος «σκληρές» ειδησεογραφικές φωτογραφίες.
Με Ρhotoshop
Για το «αγκιστρωμένο» παιδί κανένας δεν υπέστη δίωξη. Γιατί; Διότι κανένας δεν πίστεψε ότι το γεγονός πράγματι συνέβη. Η εικόνα κατασκευάστηκε με κάποια τεχνική μέθοδο, όπως το Photoshop. Κανένα αγόρι ή κορίτσι δεν χρειάστηκε να υποφέρει για να δοθεί αλληγορικά το μήνυμα της αντικαπνιστικής καμπάνιας στους νέους. Σήμερα, υπάρχουν άνθρωποι που διώκονται επειδή έχουν στην κατοχή τους εικόνες. Δεν πρέπει όμως να αποδεικνύεται προηγουμένως ότι οι εικόνες αυτές έχουν να κάνουν με την πραγματικότητα;
Αργά ή γρήγορα, στα κοινοβούλια θα συζητηθεί η απεικόνιση, όχι όμως και η τέχνη. Ζούμε σε καιρούς σύγχυσης. Η παρακμή της θρησκείας στην Ευρώπη έχει θεωρηθεί μέρος της «επιστημονικής» επανάστασης. Αρχίζω να αμφιβάλλω πλέον γι’ αυτό· είναι πολύ πιθανόν η αλλαγή αυτή να έχει να κάνει με τις εικόνες. Η μείωση της επιρροής της Εκκλησίας βαδίζει παράλληλα με τη μαζική παραγωγή φωτογραφικών και κινηματογραφικών μηχανών, τηλεοράσεων, υπολογιστών. Σε μια πρόσφατη περιοδεία μου στην Ιταλία, παρατήρησα ότι όλο και λιγότεροι Ιταλοί πηγαίνουν στις εκκλησίες να δουν τις πανέμορφες εικόνες που τις κοσμούν. Βλέπουν εικόνες στο σπίτι τους, καμωμένες όχι από τον Μποτιτσέλι αλλά από τον Μπερλουσκόνι. Σκεφθείτε το.
* Ο David Hockney, ένας από τους πιο γνωστούς σύγχρονους Βρετανούς καλλιτέχνες, δώρησε πρόσφατα το μεγαλύτερων διαστάσεων έργο του «Bigger Trees Near Water» στην Πινακοθήκη Tate.