Τι διαβάζουν, πώς διαβάζουν και γιατί διαβάζουν οι άνθρωποι – ή με ποιον τρόπο «ο κόσμος του κειμένου» συναντάει τον «κόσμο του αναγνώστη»; Η «Ιστορία της Ανάγνωσης στον Δυτικό Κόσμο» (εκδ. Μεταίχμιο, επιμ. Guglielmo Cavallo-Roger Chartier, σελ. 468, επιστ. επιμέλεια Χρ. Μπάνου) είναι ένας συλλογικός τόμος ο οποίος εξετάζει τους ποικίλους τρόπους ανάγνωσης από την αρχαιότητα ώς τις μέρες μας. Και στηρίζει τις προσεγγίσεις του σε δύο προϋποθέσεις: πρώτον, ότι η ανάγνωση δεν είναι εγγεγραμμένη εκ των προτέρων στο κείμενο – το νόημά της δεν προαλείφεται με άλλα λόγια από τον συγγραφέα ή τον εκδότη του με απόλυτο τρόπο. Και δεύτερον, ότι ένα κείμενο υπάρχει μόνο και μόνο επειδή υπάρχει και κάποιος αναγνώστης που θα το σηματοδοτήσει. Οι δεκατρείς ερευνητές που συμμετέχουν στο βιβλίο δεν αντιμετωπίζουν ποτέ τα κείμενα αφηρημένα και ιδεατά, αποκομμένα από το υλικό από το οποίο συντίθενται, αλλά αντίθετα δίνουν έμφαση στην αντικειμενική τους υπόσταση -αρχαία ταφική επιγραφή, μεσαιωνικός κώδικας- στους τρόπους της προσέγγισής τους, Αμεγαλόφωνη ή σιωπηλή ανάγνωση, και ακόμα στον σκοπό της ανάγνωσης τους – οικογενειακή οικειότητα, διασκέδαση. Αποστολή μιας ιστορίας της ανάγνωσης είναι να ξαναβρεί, όπως θεωρούν οι επιμελητές, ξεχασμένες χειρονομίες και εξαφανισμένες συνήθειες.
Τρεις είναι οι επαναστάσεις που, σύμφωνα με την άποψή τους, έχουν λάβει χώρα στη μακραίωνη ιστορία της ανάγνωσης – και οι τρεις πραγματοποιημένες μέσα στα τελευταία χίλια χρόνια. Η πρώτη αφορά τη μετατόπιση της έμφασης από την μεγαλόφωνη στη σιωπηλή ανάγνωση, η δεύτερη από την εντατική στην εκτενή ανάγνωση και η τρίτη από την έντυπη στην ηλεκτρονική ανάγνωση. Παραδόξως, δεν ήταν η τεχνική καινοτομία, η εφεύρεση δηλαδή της τυπογραφίας που έπαιξε αποφασιστική σημασία στην πραγματοποίηση της πρώτης επανάστασης. Διότι η πρακτική της σιωπηλής ανάγνωσης, που ήταν γνωστή και στους αρχαιοελληνικούς και στους ρωμαϊκούς χρόνους, είχε ήδη αρχίσει να επικρατεί νωρίτερα, από τον 12ο και τον 13ο αιώνα στους κύκλους των μοναστηριακών αντιγραφέων και κατόπιν των πανεπιστημιακών, για να αποβεί στον 14ο και τον 15ο αιώνα κοινή πρακτική στους μη κληρικούς αριστοκράτες και λογίους. Μια από τις αιτίες της ήταν ότι στη μακρά διάρκεια του παρατεταμένου Μεσαίωνα, το μοναστικό πρότυπο γραφής που είχε μοναδικό στόχο του τη διατήρηση του κειμένου αποσυνδεδεμένο από οποιαδήποτε μορφή ανάγνωσης, εξακολούθησε μεν να αντιμετωπίζει το βιβλίο σαν αντικείμενο, ταυτόχρονα όμως το μετέτρεψε και σε εργαλείο πνευματικής εργασίας. Καθιερώθηκε έτσι μια συναλλαγή με το γραπτό πιο εσωτερική, πιο μυστική και πιο ελεύθερη.
Και η δεύτερη επανάσταση της ανάγνωσης σημειώθηκε πριν από τις μεγάλες τεχνικές καινοτομίες, πριν δηλαδή από την εκβιομηχάνιση της παραγωγής των εντύπων. Ο «εντατικός» αναγνώστης είχε απέναντί του ένα περιορισμένο σώμα βιβλίων το οποίο διάβαζε ξανά και ξανά, το απομνημόνευε και το απήγγειλε. Τα αγαπημένα κείμενα αυτού του είδους της ανάγνωσης ήταν θρησκευτικά, με πρώτο από όλα τη Βίβλο. Τον αναγνώστη αυτόν αντικατέστησε ο «εκτενής» αναγνώστης που από την εποχή του Γκαίτε καταλαμβάνεται από «αναγνωστική» μανία: καταναλώνει πλήθος εντύπων ποικίλου περιεχομένου και εφήμερου ενδιαφέροντος. Τα διαβάζει με ταχύτητα και δίψα, αλλά τα αντιμετωπίζει ταυτόχρονα και με κριτικό βλέμμα. Η «εκτενής» ανάγνωση ήταν ωστόσο γνωστή από παλαιότερα, αν σκεφτεί κανείς τους ουμανιστές λογίους, ενώ η είσοδος του μυθιστορήματος στη δυτικοευρωπαϊκή λογοτεχνία κατά τον 18ο αιώνα, επανέφερε την «εντατική» ανάγνωση. Διότι το καινούργιο είδος αρχίζει να παγιδεύει τον αναγνώστη του και να τον δένει με το κείμενο όπως παλαιότερα συνέβαινε με τα θρησκευτικά βιβλία.
Η ηλεκτρονική μετάδοση του κειμένου και οι τρόποι ανάγνωσης των ημερών μας σηματοδοτούν την τρίτη μεγάλη επανάσταση που σημειώθηκε από τον Μεσαίωνα. Σε αντίθεση προς τις προηγούμενες επαναστάσεις, η σημασία της τεχνικής καινοτομίας υπήρξε στην περίπτωση αυτή καθοριστική: η δυνατότητα διάρρηξης του δεσμού που υπάρχει ανάμεσα στο γραπτό ή στο τυπωμένο αντικείμενο από τη μια και στο κείμενο από την άλλη, προσφέρει τώρα στον αναγνώστη -και όχι στον συγγραφέα ή στον εκδότη του- τον έλεγχο τεμαχισμού της εικόνας που θα εμφανιστεί στην οθόνη. Η μοντέρνα εξάλλου συνθήκη που εγκαινιάστηκε από τον 19ο αιώνα χαρακτηρίζεται από την πιο ακραία ποικιλία τύπων ανάγνωσης – έχοντας αφήσει πίσω της τον ουμανιστή αναγνώστη ο οποίος αντέγραφε σε ειδικά «τετράδια κοινών τόπων» τα αποσπάσματα των κειμένων που ξεχώριζε για το πραγματολογικό ενδιαφέρον ή την αποδεικτική τους αξία, όπως και τον αναγνώστη της εποχής των θρησκευτικών μεταρρυθμίσεων ο οποίος διάβαζε με αποκλειστικό του σκοπό να εμπλουτίσει την εσωτερική του εμπειρία του θείου.