Ο υπερβατικός δάσκαλος Καρλ Ντράγιερ

Ο υπερβατικός δάσκαλος Καρλ Ντράγιερ

5' 6" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Εάν πιστέψουμε τον Λαρς φον Τρίερ, ο Ντράγιερ σκόπευε να γυρίσει τη «Μήδεια» στην Ελλάδα με πρωταγωνίστρια τη Μαρία Κάλλας. Σαράντα χρόνια μετά το θάνατο του Δανού σκηνοθέτη (1889 – 1968), η «είδηση» δεν έχει ιδιαίτερη σημασία αφού, εν τω μεταξύ, η μεν Μαρία Κάλλας πρωταγωνίστησε στην ομώνυμη ταινία του Πιερ Πάολο Παζολίνι ο δε Λαρς φον Τρίερ ανέλαβε να ολοκληρώσει την τελευταία επιθυμία του Ντράγιερ σκηνοθετώντας την αρχαία ελληνική τραγωδία για την τηλεόραση της Δανίας (το 1988), σε σενάριο του «μεγάλου δασκάλου». Ελάχιστοι δημιουργοί στην ιστορία της 7ης Τέχνης μπορούν να φέρουν επαξίως και με τόσο καθολική αποδοχή τον χαρακτηρισμό του «δασκάλου». Και ο Καρλ Θίοντορ Ντράγιερ, νόθο παιδί μιας Σουηδέζας καμαριέρας και ενός Δανού κτηματία, που υιοθετήθηκε από τον τυπογράφο Καρλ Ντράγιερ και τη γυναίκα του, ανήκει σε αυτούς τους ελάχιστους.

Επιρροή

Από τον Σκορσέζε ώς τον Μπέργκμαν, τον Ταρκόφσκι, τον Κισλόφσκι, τον Αγγελόπουλο, έχουν παραδεχθεί, είτε με δηλώσεις είτε με το έργο τους, την επιρροή που άσκησαν οι 14 μεγάλου μήκους ταινίες του (και ειδικότερα «Το πάθος της Ζαν Ντ’ Αρκ», το «Βαμπίρ», οι «Μέρες οργής», «Ο Λόγος» και η «Γερτρούδη») στο βλέμμα και στην οπτική τους. Ο Ντράγιερ υπήρξε συνδιαμορφωτής μαζί με τον Οζου και τον Μπρεσσόν της σύζευξης του Ιερού και Υπερβατικού στην κινηματογραφική εικόνα (άποψη που έχει διατυπώσει ο σκηνοθέτης Πολ Σρέιντερ): «Το υπερβατικό ύφος μπορεί να μας φέρει κοντύτερα στην σιωπή, εκεί όπου οι παράλληλες γραμμές της τέχνης και της θρησκείας συναντώνται διαπλέκονται». Και ο Ντράγιερ, ένας από τους κορυφαίους στυλίστες του παγκόσμιου κινηματογράφου, εισήγαγε τα μεγάλης διάρκειας πλάνα με τους «κενούς χρόνους» επιδιώκοντας να εμποδίσει τον θεατή να ταυτιστεί με τα δρώμενα, συνδυάζοντας στη σκηνοθεσία του λιτότητα, αυστηρότητα, λεπτότητα και υποβλητικότητα. Αυτός, ο εμπνευστής του «ψυχολογικού κινηματογράφου» υποστήριζε ότι «η τέχνη πρέπει να περιγράφει τον εσωτερικό κόσμο και όχι τον εξωτερικό». «Γι’ αυτό και χρειάζεται να εγκαταλείψουμε το νατουραλισμό και να βρούμε τον τρόπο να εισαγάγουμε νέες εικόνες. Η αφηρημένη τέχνη επιτρέπει στο σκηνοθέτη να βγάλει τον κινηματογράφο απ’ τη φυλακή του νατουραλισμού…».

Καλό και κακό

Η «έξοδος» συντελείται με φως και σκιές. Για τον σκηνοθέτη, ο τρόμος ή η απειλή είναι μια εσωτερική κατάσταση. Δεν δημιουργείται με τεχνικά μέσα. Ολα εξαρτώνται από τις προσεκτικά σχεδιασμένες κινήσεις της κάμερας και τη σύνθεση του κινηματογραφικού κάδρου. Ο κόσμος του Ντράγιερ είναι γεμάτος μάρτυρες. Ομως ο πόνος και το μαρτύριο δεν είναι θεμελιώδη. Είναι συμπτώματα που προέρχονται από άλλες αιτίες. Ηδη από τα «Φύλλα από το βιβλίο του Σατανά», δεύτερη μεγάλου μήκους ταινία του (1919) ασχολείται με τη δύναμη που ασκεί το κακό στο ανθρώπινο μυαλό. Θέμα, το οποίο δεν αποχωρίζεται. Οπως και τη σύγκρουση του καλού με το κακό, το νόημα της αγάπης, τον πόλεμο του φωτός με το σκοτάδι, τα διαρκή κοντράστ μέσα από εξπρεσιονιστικούς φωτισμούς. Τα πρόσωπα αυστηρά ή μελαγχολικά αλλά πάντως γαλήνια, χωρίς όμως τη χαρά της ζωής. Ατμόσφαιρα απόκοσμη που παραπέμπει άλλοτε σε όνειρο άλλοτε σε εφιάλτη. Μια βαριά προτεσταντική ηθική περιβάλλει τις ταινίες που εξισορροπείται από τον μεταφυσικό χαρακτήρα, την εκκεντρικότητα της ψυχοσύνθεσης των ηρώων. Στο «Λόγο» (επιτομή του υπερβατικού σινεμά) η βοήθεια του Θεϊκού λόγου μπορεί ακόμη και νεκρούς να αναστήσει.

Φιλοσοφία

Στη «Γερτρούδη» (1964, τελευταία ταινία της φιλμογραφίας του), το πορτρέτο μιας ανεξάρτητης γυναίκας, η φράση που γράφει η ηρωίδα στο σταυρό του τάφου της, πριν πεθάνει, συνοψίζει τη φιλοσοφία αυτού του βαθύτατα ουμανιστή και ασυμβίβαστου δημιουργού: «Η αγάπη είναι το παν» (amor omnia).

Ζητήσαμε από δύο σκηνοθέτες της νεότερης γενιάς, τον Εκτορα Λυγίζο (γεν. 1976) και τον Σύλλα Τζουμέρκα (γεν. 1978) να μας μεταφέρουν σε λίγες γραμμές μια αίσθηση από τον Ντράγιερ. Τον τρόπο που «επικοινώνησαν» μαζί του, που συναντήθηκαν με την τέχνη του. Και οι δυο είναι σκηνοθέτες βραβευμένων μικρού μήκους ταινιών αλλά και θεατρικών παραστάσεων. Τα «Αγνά νιάτα» του Ε. Λυγίζου συμμετείχαν στο διαγωνιστικό τμήμα του Φεστιβάλ Βενετίας, ενώ ο Σ. Τζουμέρκας με «Τα μάτια που τρώνε» επελέγη από το Φεστιβάλ Καννών (επίσημη συμμετοχή 2001).

Εκτορας Λυγίζος

Δεν αγαπάμε πια αρκετά

Ενα κοριτσάκι ζητάει από το θείο του -που πιστεύει πως είναι ο Ιησούς Χριστός- να φέρει πίσω στη ζωή τη νεκρή μητέρα του. Και το ζητάει σαν να ήταν το πιο απλό πράγμα στον κόσμο. «Για να την κρατήσουμε εδώ». Κι όταν τελικά ο θείος τού το υπόσχεται, εκείνο δηλώνει «ενθουσιασμένο»! Λίγο αργότερα, το θαύμα συντελείται. Ο θείος ανασταίνει τη νεκρή, και το κοριτσάκι σκάει ένα χαμόγελο (ούτε κλαίει από τη χαρά του ούτε τίποτ’ άλλο ακραίο) και πηγαίνει ήσυχο για ύπνο. Στον κόσμο του μικρού κοριτσιού, η πίστη ταυτίζεται με την αγάπη. Και επειδή η αγάπη είναι τόσο καθαρή (και άρα απέραντη) που με τίποτα δεν μπορεί να συμφιλιωθεί με την απώλεια, έχει τη δύναμη να τα ξαναφτιάξει όλα. Αυτό ένα μου λέει εμένα: όταν δεν μπορούμε πια να ξαναφέρουμε πίσω έναν άνθρωπο που έχει φύγει απ’ τη ζωή μας (δεν εννοώ νεκρό) ή ένα κομμάτι του εαυτού μας που έχει γίνει παρελθόν, είναι γιατί δεν αγαπάμε πια αρκετά (και άρα αγνά).

Σύλλας Τζουμέρκας

Παραβιάζει τρία ταμπού

Παραβιάζω σημαίνει παραβαίνω, δεν τηρώ, ανοίγω χρησιμοποιώντας βίαια μέσα, εισέρχομαι παράνομα, σε χώρο που απαγορεύεται η είσοδός μου. Αυτό κάνει ο Ντράγιερ. Σε τρεις ταινίες, με τον πιο άμεσο τρόπο, παραβιάζει με το έτσι θέλω τρία θεμελιώδη ταμπού: στο Λόγο την Ανάσταση (όλοι την εύχονται, κανείς δεν την πιστεύει, και ποιος θα ήθελε να τη δει μέσα στο σπίτι του;), στη Ζαν Ντ’ Αρκ το πρόσωπο (όπου το εύρος τής ταύτισης οπερατέρ, δικαστή και θεατή είναι τέτοιο που η έκφραση της Οφηλίας «such perusal of my face», δεν φτάνει για να περιγράψει αυτό που συμβαίνει στα απανωτά κοντινά της Φαλκονέττι), και στη Γερτρούδη τη στυφή άβυσσο που ανοίγει ανάμεσα σε έναν άντρα, μια γυναίκα και έναν καθρέφτη. Ο Ντράγιερ απασφαλίζει τη βόμβα στην κόψη του απολύτως συνειδητού με το ασυνείδητο, στο ίδιο δηλαδή το θεμέλιο του σπιτιού μας. Και όχι μόνο την απασφαλίζει, αλλά έχει και το θάρρος να μας κάνει δώρο και την έκρηξη.

Ιnfo

Το αφιέρωμα στον Καρλ Ντράγιερ άρχισε την προηγούμενη Πέμπτη και θα συνεχιστεί ώς την ερχόμενη Τετάρτη 16 Απριλίου. Περιλαμβάνει το σύνολο του έργου του (μαζί με τις μικρού μήκους, ντοκιμαντέρ για τον δημιουργό και τη «Μήδεια» σε σκηνοθεσία Λαρς φον Τρίερ). Οι προβολές αρχίζουν στις 6 μ.μ.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή