J.G. Ballard
Miracles of Life. From Shangai to Shepperton
εκδ. Forth Εstate
Είναι ένας από τους μεγάλους της σύγχρονης λογοτεχνίας του φανταστικού, κορυφαίος εκπρόσωπος του «νέου κύματος» στην επιστημονική φαντασία, αφηγητής παράξενων, ανησυχητικών ιστοριών όπως η «Πλημμύρα» και το «Crash» (που έγινε ταινία από τον Κρόνενμπεργκ), καθώς και βιβλίων αυτοβιογραφικής έμπνευσης, όπως η «Αυτοκρατορία του Ηλιου» (που επίσης μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο, από τον Στίβεν Σπίλμπεργκ). Πρόσφατα ο Τζέιμς Μπάλαρντ δημοσίευσε την «επίσημη» αυτοβιογραφία του με τίτλο «Miracles of Life. From Shangai to Shepperton» όπου αφηγείται όλη τη διαδρομή της ζωής του, κλείνοντας με την αποκάλυψη ότι πάσχει από καρκίνο χωρίς δυνατότητα θεραπείας.
«Ο Μπάλαρντ δεν μοιάζει με κανέναν άλλο. Φαίνεται να απευθύνεται σε ένα διαφορετικό -αχρησιμοποίητο- μέρος του μυαλού του αναγνώστη», έχει γράψει ο Μάρτιν Εϊμις. Πράγματι, η γραφή του Μπάλαρντ είναι συχνά παράδοξη, ιδιότροπη, σάμπως να θέλει να αμφισβητήσει τις κοινωνικές και αισθητικές προκαταλήψεις του αναγνώστη. Οι «δυστοπίες» των μυθιστορημάτων του -ζοφεροί μελλοντικοί κόσμοι- έχουν συχνά τη χροιά εφιάλτη που πρόκειται να επαληθευτεί, κι αυτό τις κάνει ακόμα πιο τρομακτικές. Γι’ αυτό και τα βιβλία του δεν έγιναν ποτέ εκρηκτικά μπεστ σέλερ – κέρδισαν όμως την εκτίμηση των κριτικών και ενός αρκετά σημαντικού κύκλου απαιτητικών αναγνωστών.
Η αφετηρία στη Σαγκάη
Ο Τζέιμς Γκράχαμ Μπάλαρντ γεννήθηκε το 1930 στη Σαγκάη, όπου ο πατέρας του εργαζόταν ως διευθυντής μιας βρετανικής εταιρείας. Η οικογένεια ζούσε άνετα σ’ ένα προάστιο της πόλης όπου Ευρωπαίοι και Αμερικανοί είχαν δημιουργήσει το δικό τους «γκέτο» προνομιούχων. Με το ξέσπασμα του δεύτερου Σινοϊαπωνικού Πολέμου η οικογένεια Μπάλαρντ αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το σπίτι στο προάστιο και να μετακομίσει στο κέντρο της Σαγκάης για να αποφύγει τα βλήματα που εκτοξεύονταν από τις ιαπωνικές και τις κινεζικές δυνάμεις.
Η Σαγκάη ήταν το λίκνο της λογοτεχνικής του «μαθητείας». Με τα παιδικά του μάτια αποθησαύρισε εικόνες που θα αποκτούσαν μεγάλη συμβολική δύναμη στη μυθοπλασία του. Διασχίζοντας την κατεχόμενη πόλη με το ποδήλατο, συναντούσε εγκαταλειμμένα εργοστάσια, έρημα μπαρ και καμπαρέ, ένα αεροδρόμιο-φάντασμα, μια άδεια πισίνα, σκελετούς υποβρυχίων ξεβρασμένους στην παραλία σαν προϊστορικούς δεινόσαυρους. Ηταν η πρώτη γεύση που πήρε από τον «υπαρκτό σουρεαλισμό». «Εμαθα ότι η πραγματικότητα είναι μια κατάσταση που μπορεί να γκρεμιστεί ανά πάσα στιγμή, ανεξάρτητα από το πόσο πανίσχυρη φαίνεται να είναι».
Μετά την επίθεση στο Περλ Χάρμπορ, το 1943, οι Ιάπωνες έκλεισαν τους Μπάλαρντ, μαζί με πολλές άλλες οικογένειες ξένων, στο στρατόπεδο της Λουνγκούα, όπου πέρασαν τα δύο χρόνια μέχρι το τέλος του πολέμου. Πολλοί υποθέτουν ότι η εμπειρία του πολέμου σε μια τόσο ευαίσθητη ηλικία εξηγεί τον ζοφερό και βίαιο χαρακτήρα που έχει μεγάλο μέρος της μυθοπλασίας του. Ο ίδιος κάνει μια πιο διφορούμενη αναφορά σ’ εκείνη την περίοδο. Λέει ότι είναι αδύνατον να βιώσεις τον πόλεμο χωρίς να αλλάξει για πάντα η αντίληψή σου για τον κόσμο. «Το καθησυχαστικό σκηνικό της ήρεμης καθημερινότητας καταρρέει… Βλέπεις τον γκρεμισμένο σκελετό του και μετά βλέπεις την αλήθεια που κρύβεται πίσω του, κι αυτό μπορεί να είναι πολύ τρομακτικό». Αλλά λέει, επίσης, ότι έχει και ευχάριστες αναμνήσεις από τη ζωή στο στρατόπεδο. «Θυμάμαι περιστατικά βαρβαρότητας και ξυλοδαρμών – ταυτόχρονα όμως εμείς τα παιδιά παίζαμε χίλια δυο παιχνίδια κάθε μέρα!»
Ψυχανάλυση και σουρεαλισμός
Στο Κέμπριτζ, όπου φοίτησε με στόχο να γίνει ψυχίατρος, ο νεαρός Τζέιμς ανακάλυψε την ψυχανάλυση και τους σουρεαλιστές ζωγράφους (Ντε Κίρικο, Ερνστ, Νταλί, Μαγκρίτ), που υπήρξαν γι’ αυτόν ένα ισχυρό κίνητρο για να αρχίσει να γράφει. «Ακόμα πιστεύω ότι η ψυχανάλυση και ο σουρεαλισμός προσφέρουν ένα κλειδί για την προσέγγιση στην πραγματικότητα, έναν μυστικό διάδρομο στην αλήθεια», γράφει. Τον Μάιο του 1951, ενώ ήταν στο δεύτερο έτος της Ιατρικής στο Kings College, το διήγημά του «Το βίαιο μεσημέρι» κέρδισε σ’ έναν διαγωνισμό αστυνομικού διηγήματος και δημοσιεύτηκε στο φοιτητικό περιοδικό Varsity. Ηταν μια ενθάρρυνση που τον ώθησε να εγκαταλείψει την Ιατρική για να έχει περισσότερο χρόνο να γράφει.
Δούλεψε ως κειμενογράφος σε διαφημιστική εταιρεία και ως πωλητής εγκυκλοπαιδειών, ενώ παράλληλα δοκίμαζε τις λογοτεχνικές του δυνάμεις σε κείμενα που δεν έβρισκαν εκδότη. Το 1954, κατετάγη στη RAF, σπρωγμένος από την παλιά λατρεία του για τα αεροπλάνα. Τον έστειλαν σε μια βάση του ΝΑΤΟ στον Καναδά. Εκεί, διαβάζοντας αμερικανικά περιοδικά τις ώρες ανάμεσα στις πτήσεις, ανακάλυψε γοητευμένος την επιστημονική φαντασία. Το είδος, ωστόσο, τον ενδιέφερε ως εξερεύνηση όχι του Διαστήματος, του εξωτερικού χώρου, αλλά του εσωτερικού (ήταν εκείνος που λάνσαρε τον όρο inner-space).
Η στρατιωτική του καριέρα δεν κράτησε παραπάνω από δύο χρόνια: το 1954 επέστρεψε στην Αγγλία, και ένα χρόνο μετά παντρεύτηκε τη Μαίρη Μάθιους, με την οποία απέκτησε τρία παιδιά. Επιασε δουλειά ως βοηθός αρχισυντάκτη στο επιστημονικό περιοδικό Chemistry and Industry, αλλά δεν εγκατέλειψε το όνειρό του να γίνει επαγγελματίας συγγραφέας. Στη διάρκεια ενός δεκαπενθημέρου διακοπών στο Σέπερτον, έγραψε το μυθιστόρημα «Ενας άνεμος από το πουθενά», το οποίο εκδόθηκε και είχε απρόσμενη επιτυχία. Εγκατέλειψε τη δουλειά του στο περιοδικό και έκτοτε συντηρούσε την οικογένειά του με την πένα του. Το δεύτερο μυθιστόρημά του «Η πλημμύρα», τον καθιέρωσε ως έναν καινοτόμο, συναρπαστικό συγγραφέα του «νέου κύματος» στην επιστημονική φαντασία.
Μια οδυνηρή απώλεια
Το 1964, η γυναίκα του πέθανε από πνευμονία, ενώ βρισκόταν σε διακοπές στην Ισπανία. «Της έλεγα πως την αγαπώ ώς το τέλος», γράφει ο Μπάλαρντ. Για έναν συγγραφέα που ο κόσμος της μυθοπλασίας του είναι γεμάτος παράξενα οράματα, εικόνες νοσηρής παρακμής και αποξένωσης, προκαλεί έκπληξη με πόση αγάπη και τρυφερότητα μιλάει για τη γυναίκα του και τα τρία παιδιά τους, που τα μεγάλωσε μόνος του στο σπίτι τους στο Σέπερτον και τους έχει αφιερώσει την αυτοβιογραφία του.
Τα χρόνια που ακολούθησαν ήταν δύσκολα αλλά δημιουργικά. Μετά το τραγικό γεγονός που άλλαξε τη ζωή του, ο Μπάλαρντ ξανάρχισε να γράφει το 1965 τις ιστορίες που θα περιλαμβάνονταν στη συλλογή «Εκθεση ωμοτήτων». Το βιβλίο αυτό αποδείχτηκε ιδιαίτερα σκανδαλιστικό – στις ΗΠΑ, ο εκδοτικός οίκος Doubleday υποχρεώθηκε να καταστρέψει όλα σχεδόν τα αντίτυπα της πρώτης έκδοσης προτού διανεμηθούν. Αποτελεί όμως ένα βιβλίο-σταθμό στη δουλειά του, που εδραίωσε τη λογοτεχνική φήμη του.
«Crash!» στη λογοτεχνία αλλά και τη ζωή
Ενα από τα αφηγήματα του στην «Εκθεση ωμοτήτων» έχει τίτλο «Crash!», και ένα χρόνο μετά την έκδοση του βιβλίου, το 1970, ο Μπάλαρντ οργάνωσε μια έκθεση με τρακαρισμένα αυτοκίνητα στο New Arts Laboratory δίνοντάς της τον τίτλο «Crashed Cars». Τα σακατεμένα οχήματα είχαν εκτεθεί χωρίς σχόλια, προκαλώντας βιτριολικές αντιδράσεις και βανδαλισμούς. Τόσο στο διήγημα όσο και στην έκθεση, ο Μπάλαρντ εξερεύνησε τον σεξουαλικό συμβολισμό των συγκρούσεων αυτοκινήτων, μια εμμονή που κορυφώθηκε στο μυθιστόρημα «Crash» το 1973. Ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου ονομάζεται Τζέιμς Μπάλαρντ και μένει στο Σέπερτον – αν και τα άλλα βιογραφικά στοιχεία δεν συμπίπτουν με του συγγραφέα. Η περιέργεια για τη σχέση ανάμεσα στον ήρωα και τον δημιουργό του αναζωπυρώθηκε όταν ο Μπάλαρντ υπέστη ένα σοβαρό αυτοκινητικό ατύχημα λίγο μετά την έκδοση του έργου. Το μυθιστόρημα προκάλεσε κι αυτό σκανδαλισμό – ιδιαίτερα όταν μεταφέρθηκε αργότερα στον κινηματογράφο, σε μια αρκετά εγκεφαλική εκδοχή από τον Ντέιβιντ Κρόνενμπεργκ.
Ο Μπάλαρντ εξακολουθεί να γράφει – από τα πρόσφατα έργα του, οι «Νύχτες κοκαΐνης», είχε ιδιαίτερα καλή υποδοχή- και επίσης δημοσιεύει κατά καιρούς άρθρα και κριτικές στον βρετανικό Τύπο. Οπως λέει στην αυτοβιογραφία του, τα τελευταία χρόνια ήταν ευτυχισμένα γι’ αυτόν. Μέχρι τον Ιούνιο του 2006, όταν διαγνώστηκε με καρκίνο του προστάτη που έχει επεκταθεί στη σπονδυλική στήλη και στα πλευρά. Οι γιατροί φροντίζουν να τον απαλλάσσουν από τους πόνους, αλλά υπήρξαν ειλικρινείς μαζί του για το επικείμενο τέλος. Και εκείνος, στο βιβλίο της ζωής του, μοιράστηκε την πικρή αυτή αλήθεια με τους αναγνώστες του.