Μαριάννα Κορομηλά
Η Μαρία των Μογγόλων
εκδ. Πατάκη
Μαριάννα Κορομηλά – Μαρία των Μογγόλων: βίοι παράλληλοι δύο γυναικών που τις ενώνει η ιδιαίτερη σχέση τους με την Ανατολή. Η Μαριάννα Κορομηλά δεν χρειάζεται συστάσεις: είναι γνωστή από το ραδιόφωνο, τα βιβλία της, τη διακριτική όσο και δραστική δημόσια παρουσία της, αντιστικτική προς το πάθος της για τους τόπους, τα ίχνη, τους ανθρώπους που κρύβονται «πίσω από τα ονόματα, τα αξιώματα, τα φλάμπουρα, τα τείχη, τα μνημεία, τα καλλιτεχνικά επιτεύγματα, τα κείμενα, τα γεγονότα».
Η ιστορία οδηγεί τα βήματά της ακόμα και στα καλντερίμια του Πηλίου και στην παραλία της Θεσσαλονίκης, καθώς τα μετρά με αιώνες και βυζαντινούς αυτοκράτορες. Τα βήματά της την οδηγούν ξανά και ξανά στους τόπους όπου άκμασαν οι ανατολικοί λαοί, σε οχυρές πόλεις κι απόκρημνα βουνά, στον άξενο Πόντο που οι Ελληνες τον έκαναν εύξεινο, στην Πόλη της Ορθοδοξίας που φωτίζει ώς σήμερα τους χριστιανικούς πληθυσμούς της περιοχής. Τη μυστική ενότητα που κυριαρχούσε στους τόπους αυτούς τη διέρρηξαν οι Μογγόλοι, τσάκισαν τους αρμούς, τις συνδέσεις των λαών που εξασφάλιζαν τη συνέχειά τους και παρέδωσαν τη σκυτάλη στη Δύση, λέει η Κορομηλά.
Βρίσκονται στην απαρχή του πολιτισμικού χάσματος του Χάντινγκτον. Και στο σημείο αυτό υπεισέρχεται η Μαρία των Μογγόλων, η κυρά των Μουγουλίων, η μοναχή Μελάνη, η Μαρία Κομνηνή Παλαιολογίνα Διπλοβατάτζινα, κόρη του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου που στάλθηκε, δωδεκαετής, από τον πατέρα της να παντρευτεί τον εγγονό του Τζέγκις Χαν, Χουλαγκού και να εξασφαλίσει την πολύτιμη βυζαντινο-μογγολική ειρήνη.
Με τον τρόπο του Καβάφη
Εχει κανείς την αίσθηση, από τις πρώτες κιόλας σελίδες, ότι το πρόσωπο της νόθης, αιμοφιλικής κόρης του Παλαιολόγου ανασύρεται από τα βιβλία και τις επιγραφές με τον τρόπο του Καβάφη. Προς το τέλος του βιβλίου, ο τίτλος ενός κεφαλαίου, «Ιδεώδης εν τη λύπη σου», υπογραμμίζει τη συνειδητή επιλογή. Η Κορομηλά εμπνέεται κι αυτή από την ασήμαντη μνεία της ιστορίας, για να πλάσει ελεύθερα το πρόσωπο της πριγκίπισσας και να διατρέξει αιώνες ιστορίας. Από την άγρια διαδρομή, το χειμώνα που πρόλαβε την «νυμφαγωγία» ώς το τέλος του ταξιδιού, όταν η μικρή Μαρία, που έχει πάρει μαζί το αγαπημένο της άλογο, πληροφορείται τον θάνατο του γαμπρού και τον επικείμενο γάμο της με το γιο του, τον Αμπακά, στις μοναχικές βόλτες της στη λίμνη και τη φιλομάθειά της ή την απέχθειά της προς τη μαντική, η Κορομηλά αποτυπώνει τη μοίρα μιας γυναίκας που, σαν τον Καισαρίωνα, σαν την Ιφιγένεια, σαν τόσες και τόσες άλλες πριγκίπισσες που δεν παραδίδεται καν το όνομά τους, θυσιάστηκε στο βωμό της γεωπολιτικής σκοπιμότητας – αφήνοντας τουλάχιστον αυτή στην ιστορία το στίγμα της και στη μονή που αγόρασε στην Πόλη, μετά το θάνατο του Αμπακά, στο Μουχλιό, την προσωπογραφία της.
Κι όμως, η Μαρία αυτή, που τιτλοφορεί το αφήγημα, είναι μαζί και ένα πρόσχημα, αναψηλάφησης της μεθόδου, η οποία όμως στενά συνδεδεμένη με την εμμονή, το βίωμα, την αίσθηση του τόπου. Με χιούμορ και συγκατάβαση, πικρία και οργή, η Κορομηλά περιγράφει τη σχέση της με τη γνώση, με τη γλώσσα, με τη γεωγραφία και τις μυρωδιές και τους ήχους των τόπων, τη μνήμη που καταγράφει τις εικόνες τους καλύτερα από οποιοδήποτε φιλμ, χωρίς να λαμβάνει όμως υπόψη της τις δυνητικές ανατροπές. Η Μαρία αποτελεί τον άξονα όχι σε ένα ιστορικό μυθιστόρημα, αλλά σε ένα αταξινόμητο αφήγημα, που ανασκάπτει το προσωπικό και το συλλογικό παρελθόν, στις πιο υποφωτισμένες όψεις του. Και μαζί με παιδικές και νεανικές εμπειρίες, φέρνει στο φως κείμενα και υποσημειώσεις, ερειπωμένους δρόμους καραβανιών και ανθισμένους κήπους, στέρνες και μοναστήρια, αυτοκράτορες και σύριους ζαχαροπλάστες, τους φίλους και το Πανόραμα, όλους αυτούς που συνιστούν, εντέλει, το δίκτυ προστασίας μιας πλούσιας ζωής.
Η σοφία της συνύπαρξης
Ετσι, οι τόποι, οι άνθρωποι, οι εποχές μπλέκονται γλυκά, παρά το αδυσώπητο παρόν στο Ιράκ, στις φυλακές του Αμπού-Γράιμπ, παρά την αμερικάνικη βάση στην Καισάρεια και τους ένστολους στο Χίλτον, παρά την διαλυμένη από την κατάρρευση του σοσιαλισμού Τραπεζούντα. Η Αίγυπτος και η Μέση Ανατολή, το Φανάρι και ο Πόντος, η Καππαδοκία και οι εσχατιές της Περσίας, το Αραράτ και η στέππα είναι ο χώρος μιας ανεπανάληπτης εμπειρίας, που το τέλος της σηματοδότησε τον θρίαμβο της ορθολογικής Δύσης, είναι τόπος όπου ακόμα γίνεται πράξη η «παρηγοριά και η σοφία της βιωμένης συνύπαρξης». Αυτή τη σοφία αναδεικνύει η Κορομηλά, αυτή τη σοφία μεταδίδει μέσα από την ιστορία της σχέσης του Βυζαντίου με τη «μάστιγα του Θεού», με τη Λευκή και τη Χρυσή Ορδή, με τον Νογκάι και τους επιγόνους τους.
Μια σοφία θεμελιωμένη σε μεγάλο βαθμό πάνω σε χειρονομίες και κινήσεις γυναικών, που πέρασαν στα ψιλά της Ιστορίας. Η Κορομηλά μπορεί να μην έγραψε το ιστορικό μυθιστόρημα με το οποίο «φοβέριζε» τον δάσκαλό της για να γλιτώσει την ανάγνωση των 1.700 σελίδων του Γεωργίου Παχυμέρη – τον οποίο και διάβασε μετά χαράς αργότερα. Το κείμενό της όμως, γραμμένο σ’ αυτά τα θαυμάσια «ελληνικούλια» όπως ονομάζει ταπεινά τη ζουμερή, πολύπτυχη γλώσσα της, είναι ένα εξαιρετικό λαϊκό αφήγημα για τη Ρωμιοσύνη και τις τύχες της στους αιώνες, τους τόπους όπου ρίζωσε, τα κείμενα που την αγκάλιασαν, τις αποσιωπήσεις τους, τα πρόσωπα που έμειναν και όσα έσβησαν στο πέρασμα του χρόνου.
Ενα κείμενο που αποδεικνύει ότι το «σπαθί δεν κόβει την ιστορία» κι ότι η ιστορία μας καθρεφτίζει όλους, ακόμα κι όταν αρνιόμαστε και αγνοούμε το είδωλό μας όσο και το ίδιο το κάτοπτρο.