Τ ο 1968 μια όμορφη, νεαρή καλλιτέχνις ονόματι Βάλι Εξπορτ στήθηκε στους δρόμους της Βιέννης έχοντας κρεμάσει ένα κουτί στο πάνω μέρος του σώματός της. Το κουτί έμοιαζε με θεατράκι, μόνο που πίσω από την αυλαία κρυβόταν το γυμνό στήθος της. Οι περαστικοί μπορούσαν να αγγίζουν το στήθος της για 12 δευτερόλεπτα. Επιχειρώντας να διαχωρίσει το γυναικείο σώμα από τη σεξουαλική επιθυμία, έλεγε στον καθένα: «Αυτό το κουτί είναι ο κινηματογράφος. Το σώμα μου είναι η οθόνη. Αυτό το σινεμά δεν είναι για κοίταγμα – είναι για άγγιγμα». Η περφόρμανς ονομαζόταν «Touch Cinema». Το 1969 η Βάλι Εξπορτ μπήκε αναμαλλιασμένη σε ένα πορνοσινεμά στο Μόναχο φορώντας παντελόνι δίχως καβάλο, και ανεβοκατέβαινε τους διαδρόμους, αναγκάζοντας τους θεατές να αντικρίσουν σε real time την «αληθινή γυναίκα» σε αντίθεση μ’ αυτό που έβλεπαν στην οθόνη (περφόρμανς «Aktionshose: Genitalpanik»). Το 1973, καθισμένη σε ένα σκαμπό, πρόσφερε στον εαυτό της ένα «μανικιούρ», αφαιρώντας τις παρωνυχίδες μ’ ένα κοπίδι μέχρι να ματώσουν τα δάκτυλά της (φιλμ «Remote Remote»).
Αυτές οι τρεις εικόνες μπορούν να περιγράψουν με τον καλύτερο τρόπο ό,τι η διεθνούς φήμης Αυστριακή εικαστικός και θεωρητικός αποκαλούσε στη δεκαετία του ’60 «φεμινιστικό ακτσιονισμό». Πρόκειται για ένα είδος καλλιτεχνικής δράσης που συμπύκνωνε τις φεμινιστικές ιδέες της εποχής. Θα λέγαμε ότι ήταν ένα παρακλάδι του κινήματος του βιεννέζικου ακτσιονισμού των Hermann Nitsch, Gnter Brus και Otto Mhl, που επίσης παραβίαζε τον κοινωνικό κομφορμισμό, συμβατικούς κανόνες και εναντιωνόταν στην μπουρζουαζία.
Πειραματισμοί
Η Εξπορτ όχι μόνο κατάφερε να εξάγει την τέχνη της πέρα από τα γεωγραφικά σύνορα της χώρας της, αλλά κατάφερε να ξεπεράσει τα όρια της παραδοσιακής τέχνης, πειραματιζόμενη με τα νέα μέσα, τη φωτογραφία, τον κινηματογράφο, το βίντεο και κυρίως με το σώμα της. Ο εαυτός της έγινε ο καμβάς της· ένα χρήσιμο εργαλείο έκφρασης για μια διαφορετική απεικόνιση του γυναικείου πεπρωμένου.
Η ειρωνεία είναι ότι η αμαζόνα αυτή της φεμινιστικής τέχνης, που περιφρονήθηκε και κατακρίθηκε από την συντηρητική αυστριακή κοινωνία του ’60 και ’70, δεχόταν πριν από μία εβδομάδα τις δάφνες από τον πρέσβη της Αυστρίας στην Αθήνα, για τη μεγάλη συνεισφορά της στην Τέχνη, στα εγκαίνια της έκθεσής της στη Σχολή Καλών Τεχνών. «Είναι πολύ ωραίος ο χώρος αυτός», παρατηρούσε η 68χρονη Εξπορτ, που πριν από λίγες ώρες είχε φτάσει από τη Βιέννη, «μου θυμίζει τα φοιτητικά μου χρόνια».
Η Εξπορτ σπούδασε καλές τέχνες στο Λιντς της Αυστρίας, όπου και γεννήθηκε το 1940, αλλά τις εγκατέλειψε προκειμένου να παντρευτεί και να κάνει δύο παιδιά. Ο γάμος όμως δεν κράτησε πολύ και μετά το διαζύγιο η Εξπορτ θα επιστρέψει δυναμικά στη σχολή.
Αναγνώριση
Σήμερα θεωρείται πνευματική μητέρα της περφόρμανς και του Body Art. Εχει εκθέσει σε σημαντικά ιδρύματα και έχει πάρει μέρος σε μεγάλες διοργανώσεις σε όλο τον κόσμο· από το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Νέας Υόρκης, την Τέιτ Μόντερν και το Πομπιντού έως την Ντοκουμέντα του Κάσελ και την Μπιενάλε της Βενετίας (το 1978, το 1980 και το 2007 – πέρυσι συμμετείχε με τη βιντεο-εγκατάσταση «The voice as performance, act and body»). Στην Αθήνα τη βρήκαμε και μας μίλησε.
– Γιατί διαλέξατε το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Valie Export;
– Διότι ήθελα να «εξάγω» τις ιδέες και τη φαντασία μου.
– Πώς σας αντιμετώπιζε τότε η αυστριακή κοινωνία;
– Ηταν δύσκολο τότε να είσαι φεμινίστρια στην Αυστρία και να δουλεύεις με το σώμα. Πολλοί άνθρωποι ήταν εναντίον μου, και πολλοί δημοσιογράφοι έγραφαν αναλήθειες για μένα. Επρεπε να τους πολεμήσω. Βέβαια, έδρασα περισσότερο στην Αγγλία και τη Γερμανία.
– Πόσο δύσκολο είναι για μια γυναίκα να πετύχει στην καλλιτεχνική σκηνή;
– Παλιά, ήταν πολύ δύσκολα για τις γυναίκες. Χρειάστηκε χρόνος για να αλλάξουν κάποια πράγματα. Σήμερα είναι πολύ καλύτερα, γιατί υπάρχουν περισσότερες γυναίκες σε θέσεις-κλειδιά, όπως διευθύντριες ή επιμελήτριες, και κάποιες από αυτές φροντίζουν τις καλλιτέχνιδες. Ωστόσο, αν πας σε μια ομαδική έκθεση θα βρεις περισσότερους άντρες παρά άτομα του γυναικείου φύλου.
– Εχετε πει ότι το έργο σας επικοινωνεί με τις κοινωνικές εξελίξεις. Ποια θέματα σας απασχολούν τελευταία;
– Η θρησκεία και το πώς επηρεάζει την πολιτική. Το πώς οι θεσμοθετημένες μυθολογίες παίζουν σημαντικό ρόλο στις αλλαγές του πολιτικού χάρτη. Νομίζω ότι πρέπει να το αναλύσουμε αυτό και να το αλλάξουμε.
– Εχοντας φοιτήσει σε σχολείο καλογραιών, ποια είναι η θέση σας για τη θρησκεία;
– Δεν πιστεύω στη θρησκεία.
– Οι νέες γυναίκες σήμερα βρίσκουν τον φεμινισμό ξεπερασμένο. Τι θα τους λέγατε;
– Στις δεκαετίες του ’60, ’70 και ’80 το γυναικείο κίνημα είχε βρει τη θέση του. Τα κορίτσια σήμερα πρέπει να ανακαλύψουν μόνες τους ένα νέο φεμινισμό που να ταιριάζει σ’ εκείνες.
– Εδειξα εικόνες έργων σας σε έναν φίλο μου και φάνηκε να σοκάρεται. Πιστεύετε πως ακόμη δεν έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε τις γυναίκες με διαφορετικό τρόπο;
– Δεν βλέπουν όλοι οι άντρες τις γυναίκες με συντηρητικό τρόπο. Το σοκ, όμως, για μένα, κρύβει φόβο.
Συντήρηση
– Οι στείρες αντιλήψεις εμποδίζουν τη δημιουργία. Πώς νικά κανείς τον συντηρητισμό;
– Με το να σκεφτεί τι μπορεί να κάνει και μετά να το πράξει. Το ξέρω, ακούγεται εύκολο όταν το λέω, αλλά δεν είναι. Αν νομίζουμε ότι ο συντηρητισμός μας περικυκλώνει, τότε πρέπει να αντιδράσουμε, να κάνουμε μια δήλωση. Με ένα ποίημα, ένα κείμενο, μια φωτογραφία, ένα περφόρμανς, οτιδήποτε. Ο στόχος του συντηρητισμού είναι να χάσεις την ταυτότητά σου, γι’ αυτό πρέπει να τον πολεμάς.
– Πώς βλέπετε το μέλλον της ανθρωπότητας;
– Δεν είμαι μάντισσα, αλλά εύχομαι οι άνθρωποι να μη σκοτώνουν ο ένας τον άλλον και να μην έχει καταστραφεί ο πλανήτης.
Οι απόψεις της για την κοινωνία, την αβάν γκαρντ, την εμπορευματοποίηση της γυναίκας
Για τη γυναικεία τέχνη. Τέλη της δεκαετίας του ’60, άρχισα να ασχολούμαι με θέματα φεμινισμού. Σπουδάζοντας την ιστορία της Τέχνης, διαπίστωσα ότι οι γυναίκες καλλιτέχνιδες δεν έχουν τη θέση που τους αξίζει. Επίσης, παρατήρησα ότι ιστορικές απεικονίσεις της θηλυκότητας και του γυναικείου σώματος δεν ανταποκρίνονταν στο πνεύμα των καιρών, ενώ η γυναικεία τέχνη χρησιμοποιούσε κυρίως τη γλώσσα των θυμάτων. Ελάχιστες γυναίκες αμφισβητούσαν τα ήθη. Τα έργα μου εξετάζουν την αντιπαράθεση των φύλων, το ρόλο της γυναίκας, και το ρόλο του ατόμου στην κοινωνία γενικότερα.
Για τους κώδικες της κοινωνίας. Η κοινωνία υπαγορεύει κάποιους κώδικες. Αν τηρεί κανείς αυτούς τους κώδικες επιβραβεύεται, αντιθέτως αν δεν τους τηρεί τότε δεν ανταμείβεται. Στη δεκαετία του ’70 έκανα ένα περφόρμανς με τίτλο «Υπερβολή», το οποίο είχε ως θέμα τη βούληση του ανθρώπου. Είχα φτιάξει ένα στενό διάδρομο από ηλεκτρικά σύρματα. Οταν τον διέσχιζα κι άγγιζα αυτά τα καλώδια με διαπερνούσε το ηλεκτρικό ρεύμα. Οσο περισσότερο με χτυπούσε το ρεύμα τόσο οι δυνάμεις μου με εγκατέλειπαν, και στο τέλος του διαδρόμου έβγαινα στα τέσσερα, καθυποταγμένη και δαμασμένη σαν ένα άβουλο ζώο.
Για την έννοια της πρωτοπορίας στον 21ο αιώνα. Θεωρώ ότι η αβάντ γκαρντ είναι ένας ασθενής, κλεισμένος σ’ ένα νοσοκομείο απομακρυσμένο από τον πολιτισμό, με πάρα πολλά μηχανήματα. Υπήρχε πρωτοπορία, αλλά στα μέσα της δεκαετίας του ’80 την εγκαταλείψαμε.
Για την εμπορευματοποίηση της γυναίκας. Είναι γεγονός ότι ακόμη εμπορευματοποιείται η γυναικεία σεξουαλικότητα. Αλλά δεν υπάρχει τίποτα που να μην εμπορευματοποιείται στις μέρες μας. Πιστεύω ότι είναι ένα στοιχείο του πολιτισμού στο οποίο θα πρέπει να αντιδράσουμε.
Για τη γλώσσα. Εχω συζητήσει με ποιητές, λογοτέχνες και επιστήμονες και μου έχουν πει ότι υπάρχει κάτι σαν εσωτερική γλώσσα ή μια δομή της σκέψης που διαφοροποιείται από τη γραφή, τη γλώσσα που ομιλούμε. Ο καθένας μας, για παράδειγμα, μπορεί να ζωγραφίσει ένα κύβο στο χαρτί, αλλά είναι δύσκολο να αναπαραστήσει στον εγκέφαλό του τα διάφορα επίπεδα αυτού του σχήματος.
(Αποσπάσματα από την ομιλία της Βάλι Εξπορτ στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, 15.5.2008)
Ιnfo
-Η έκθεση της Valie Export, που διοργανώνεται από την Ταινιοθήκη της Ελλάδος σε συνεργασία με την Charim Gallery και το ίδρυμα Generali Foundation, στη Σχολή Καλών Τεχνών (Πειραιώς 265), διαρκεί ώς την 1η Ιουνίου. Επιμελήτριες: Dr Brigitte Huck, Αφροδίτη Λίτη, Μαρία Κομνηνού.