Esther Leslie
Walter Benjamin
Reaktion Books, Λονδίνο 2007
Ο λαβύρινθος είναι η πατρίδα όσων διστάζουν.
Β. Μπενγιαμιν
Στον Βάλτερ Μπένγιαμιν, ως πρόσωπο και ως βιογραφία, το πεπρωμένο, ως «μονόδρομος», έχει όνομα και σώμα: είναι το «σκυφτό ανθρωπάκι», από το ποίημα του Κλέμενς Μπρεντάνο, ένας καμπούρης νάνος, που «φροντίζει» κάθε πρόθεση και κάθε ενέργεια του μικρού Βάλτερ να ακυρώνεται, να «παγώνει στον χρόνο», να εξατμίζεται (πουφ!!!), μια διαρκής αναίρεση, που θα τον συνοδέψει σε όλη τη διάρκεια του βίου του, από το γενέθλιο Βερολίνο μέχρι το Παρίσι και το καταληκτήριο Πορτ Μπου. Η Εσθερ Λέσλι, καθηγήτρια για την πολιτική αισθητική στο Μπίρκμπεκ (Πανεπιστήμιο Λονδίνου), μας προσφέρει μία υποδειγματική βιογραφία, που διαβάζεται σαν σενάριο ενός ντοκιμαντερ.
«Με βαριές αποσκευές»
Δεν είναι λίγοι οι χαρακτηρισμοί, που απέδωσαν φιλόσοφοι, λογοτέχνες και βιογράφοι στον «τυχο-διώκτη» (με την αμφισημία της έννοιας) Βάλτερ Μπένγιαμιν. Για τη Χάνα Αρεντ ήταν ένας από τους «ανθρώπους σε σκοτεινούς καιρούς», η Κατρίν Περέ τιτλοφορεί το ογκώδες δοκίμιό της «Χωρίς προορισμό», ο Φρέντερικ Χέτμαν τον χαρακτηρίζει «ταξιδιώτη με βαριές αποσκευές», ενώ ο Μπρούνο Αρπάια τιτλοφορεί το μυθιστόρημά του, που εκτυλίσσεται τα τελευταία χρόνια του Γερμανοεβραίου στοχαστή, «Ο άγγελος της ιστορίας», παραπέμποντας κατ’ ευθείαν σε αυτόν και τον Κλέε.
Αντίθετα, η Εσθερ Λέσλι επιλέγει τη δωρική απλότητα και αφήνει το ονοματεπώνυμο να δεσπόσει πάνω από και σε όλα.
Αυτό που ξεχωρίζει τη βιογραφία της Αγγλίδας καθηγήτριας από όσα σχετικά έργα έχουν κυκλοφορήσει μέχρι σήμερα και αφορούν ανάλογα εγχειρήματα και συλλογές ντοκουμέντων (με εξαίρεση την Benjaminiana των Χ. Πάτνις και Γκ. Σμιθ, τα «Νέα ντοκουμέντα για τον θάνατο του Β. Μπένγιαμιν», της Ι. Σόυερμανν, αλλά και την «Ατζέντα της εξορίας. 1933-1940», βλ. «Καθημερινή», 3. 1. 2007) έγκειται στον τρόπο που η συγγραφέας προσεγγίζει το θέμα της.
Η Λέσλι, στο δεύτερό της βιβλίο για τον Βάλτερ Μπένγιαμιν, στηρίζει την «κριτική ζωή» του βιογραφούμενου σε δύο κύριους και καίριους πυλώνες: πρωτίστως, στην αλληλογραφία του και στους δρόμους που έμεινε (πρόσκαιρα, φευγαλέα ή εποχικά) και τις πόλεις όπου ταξίδεψε, επισκέφτηκε και έζησε, χωρίς αυτή η «επικυριαρχία» να μειώνει την αξία των αρχείων και των γραπτών του. Αυτή η ειδοποιός διαφορά καθιστά τη βιογραφία πιο «μπενγιαμινική» από όλες που προηγήθηκαν (εκτός από το «Τόποι παραμονής και στοές», των Β. βαν Ράιγιεν και Χ. βαν Ντόορν), καθώς συνδυάζει την «επιστολική δεινότητα» του σημαντικότερου, ίσως, στοχαστή του ευρωπαϊκού Μεσοπολέμου, με την τοπογραφική διάθεση, εκείνου που, σαν «βοτανολόγος της ασφάλτου», χαρτογραφούσε μνημοτεχνικά και διαισθητικά υπόγεια τις πόλεις, μέσα από «εικόνες πόλεων, «εικόνες ιδεών»» (StŠdtebilder, Denkbilder).
Ο Μπένγιαμιν, ένας περιπλανώμενος Ιουδαίος par excellence, «διοπτροφόρος, με φακούς, που έριχαν φως σαν προβολείς» (Α. Λάισις), συχνά εγκλωβίζεται σε αδιέξοδες σχέσεις, ημιτελή εγχειρήματα (οικογένεια, ακαδημαϊκή καριέρα, εκδοτικό και συγγραφικό έργο) και ερωτικά «ιντερμέδια», καθώς στα πόδια του μπερδεύεται το «σκυφτό ανθρωπάκι».
Η ζωή του διαβάζεται σαν ένα «χρονικό χαμένων ευκαιριών», οδοιπορικό στους χάρτες του κόσμου, αλλά και σαν ένα «ταξίδι της μακριάς μέρας μέσα στη νύχτα», στη δίνη του ευρωπαϊκού μεσοπολέμου, που αναδεικνύει εκρηκτικές αντιθέσεις, κοινωνικές συγκρούσεις και αισθητικές αναζητήσεις, στοιχεία που ο Μπένγιαμιν ενσωματώνει, διαχέει και ανασυνθέτει στο πολυσχιδές, σαν παζλ, έργο του, με αποκορύφωμα το (ογκώδες, αλλά ημιτελές) «Εργο περί στοών» (Ρassagenwerk).
Φίλοι και γυναίκες
Παράλληλα, είναι οι φιλίες και οι γυναίκες που επικαθορίζουν επιλογές, παλινδρομήσεις, μετακινήσεις, διαμονές, καθώς διαταράσσουν τον εύθραυστο, οικογενειακό, κοινωνικό και ακαδημαϊκό, βίο. Στη βιογραφία της Λέσλι, δρόμοι και πόλεις, έργα, φιλίες και γυναικείες φυσιογνωμίες (από τη σύζυγο Ντόρα, μέχρι την Ασγια Λάιτσις και την Γκρέτελ Αντόρνο, μαζί με εμβόλιμες γνωριμίες και «περιπέτειες», ένα κοινό στοιχείο με τον στενό του φίλο, Μπ. Μπρεχτ) σχεδιάζουν, χαράσσουν και «διανοίγουν» στον «χάρτη της εξορίας και της περιπλάνησης» τους μονοδρόμους (όπως στο χαρακτηριστικό εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης) και τα αδιέξοδα του Μπένγιαμιν, καθώς το «σκυφτό ανθρωπάκι» είναι πανταχού παρόν. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα τελευταία κεφάλαια, που αφορούν την αγωνία, αλλά και την ατυχία του εξόριστου στα γαλλοϊσπανικά σύνορα (αν είχε ξεκινήσει την προηγούμενη μέρα, θα είχε σωθεί) και τα σχετικά έργα, που επιχειρούν να φωτίσουν πτυχές ενός έργου και ενός Γερμανοεβραίου στοχαστή, ο οποίος μέχρι τέλους παρέμεινε «πάντα ρηξικέλευθος, ποτέ συνεπής», ως εκ τούτου ελκυστικός και απρόβλεπτος, «διστακτικός» και ταυτόχρονα «απείθαρχος» σε κάθε προσέγγιση.