Ωστε αυτό είναι το enfant terrible του γερμανικού θεάτρου; Από κοντά ο 39χρονος Τόμας Οστερμάιερ είναι περισσότερο ένα μεγαλόσωμο «παιδί» με αθλητική φόρμα, χωρίς τίποτα το «τρομερό», εκ πρώτης όψεως. Η κούραση βάραινε το βήμα του στους διαδρόμους της εμβληματικής, βερολινέζικης, Σάουμπινε. Θα μπορούσε να οφείλεται σε εντατική προπόνηση. Αλλά μήπως «προπόνηση» δεν είναι οι πρόβες για την προετοιμασία του σαιξπηρικού «Αμλετ», αλλά και οι πέντε συνεντεύξεις που είχε δώσει εκείνη την ημέρα, μέσα του περασμένου Φλεβάρη, ο Γερμανός σκηνοθέτης και διευθυντής της Σάουμπινε; Πήρε θέση απέναντί μου στο γραφείο του, συνηθισμένο, με διασκορπισμένα χαρτιά και βιβλία, ζήτησε την άδεια να καπνίσει και η συνέντευξη άρχισε υπό τους διαπεραστικούς ήχους των τσεχοφικών «Τριών αδελφών», σε σκηνοθεσία Falk Richter, που παρουσιάζονταν εκείνη τη βραδιά στην κεντρική σκηνή. Ηταν περασμένες εννέα.
Εξ αποστάσεως τον είχαμε δει το καλοκαίρι του 2006 να υποκλίνεται στη σκηνή της Πειραιώς 260, πρώτη χρονιά ενός σαρωτικού Φεστιβάλ Αθηνών με την υπογραφή του Γιώργου Λούκου. Είχε μόλις μεταστεγάσει τη «Νόρα» σε ένα ντιζαϊνάτο λοφτ του Βερολίνου, βάζοντας την ιψενική ηρωίδα να χορεύει όχι τη δημοφιλή (στο έργο) παραδοσιακή ταραντέλα αλλά έναν βακχικό, νευρόσπαστο χορό υπό τους σκληρούς ήχους της τέκνο. Δίχασε. Αλλοι ενθουσιάστηκαν και άλλοι δυσφόρησαν. Ανατρεπτικός, με ακραία νεορεαλιστική γραφή, ο Οστερμάιερ προχώρησε και στο «Ονειρο καλοκαιρινής νύχτας» του Σαίξπηρ, πρώτη συμπαραγωγή του με το Ελληνικό Φεστιβάλ.
Φέτος θα ανεβάσει τη δεύτερη, σε παγκόσμια πρεμιέρα στην Πειραιώς 260: «Αμλετ» του Σαίξπηρ (7 και 9 Ιουλίου). Θα προηγηθεί η «Λυσσασμένη γάτα» του Τενεσί Ουίλιαμς (30 Ιουνίου, 1 και 2 Ιουλίου), περυσινή παραγωγή της Σάουμπινε σε δική του, και πάλι, σκηνοθεσία. Ποια είναι η σύλληψη του Τόμας Οστερμάιερ για τις δύο αυτές παραστάσεις; Πώς οραματίζεται τον «Αμλετ»; Ποιο είναι το βασικό ερώτημα γύρω από το οποίο περιδινίζονται οι ήρωες της «Λυσσασμένης γάτας», μια ζεστή καλοκαιρινή νύχτα, σε μια ακόμη πιο «ζεστή» οικογενειακή συγκέντρωση με αφορμή τα γενέθλια του Big Daddy; «Το βασικό ερώτημα για μένα είναι τι σημαίνει να μεγαλώνεις, να ενηλικιώνεσαι, να ωριμάζεις. Σημαίνει να είσαι υποκριτής, να ψεύδεσαι, να συμβιβάζεσαι, να μην είσαι ριζοσπαστικός, να λες ψέματα στους γονείς σου, στον σύντροφό σου;».
Προσπαθώ να ξεπερνάω τα όρια…
– Πιστεύετε ότι ο «κλασικός» τρόπος παρουσίασης των έργων είναι ξεπερασμένος; Χρειάζονται διαρκώς ανατροπές και διαφορετικές «αναγνώσεις»;
– Δεν είμαι γκουρού. Δε λέω στους ανθρώπους τι να κάνουν. Αυτό που προσπαθώ είναι να βρω νέους δρόμους, να επιδιώξω καινούργιες συναντήσεις, όπου οι διαφορετικές τέχνες να διασταυρώνονται. Προσπαθώ να ξεπερνάω τα όρια και τα σύνορα που υπάρχουν. Αλλά, μπορώ να με φανταστώ, επίσης, να κάνω κάτι πολύ συντηρητικό και απλό. Το λέτε αυτό γιατί έχετε υπόψη σας το «Ονειρο καλοκαιρινής νύχτας» του Σαίξπηρ.
– Και τη «Νόρα» του Ιψεν…
– Ναι, αλλά αυτό που ετοιμάζω τώρα είναι πολύ πιο μινιμαλιστικό.
– Υπάρχει αλλαγή λοιπόν…
– Ναι. Το ελπίζω, για κάθε παραγωγή.
– Τι μπορεί να αποτελεί πρωτοπoρία στο θέατρο σήμερα; Μπορείτε να το προσδιορίσετε;
– Εάν υπήρχε αβάν γκαρντ δεν θα το ήξερα γιατί τη στιγμή που το αναγνωρίζεις ως αβάν γκαρντ παύει να είναι. Ετσι η αβάν γκαρντ είναι κάτι που δεν ξέρουμε και οφείλουμε να ανακαλύψουμε. Από τη στιγμή που το ανακαλύπτουμε δεν είναι πια αβάν γκαρντ… Γιατί οι άνθρωποι των μίντια, οι δημοσιογράφοι, κ.ο.κ, πάντα αναζητούν κάτι νέο και ενδιαφέρον, στον κινηματογράφο και στο θέατρο. Και εγώ ψάχνω από την πλευρά μου για νέα ταλέντα ως διευθυντής της Σαουμπίνε.
Το τέλος δεν έρχεται
– Εχει απομείνει τίποτα να ανακαλύψουμε;
– Ναι, έτσι νομίζω. Το αίσθημα του «τέλους εποχής» είναι το ίδιο με αυτό που είχαμε στο τέλος του 19ου αιώνα. Είναι μέρος της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Νομίζεις πάντα ότι αυτές είναι οι τελευταίες μέρες της τέχνης και της ανθρωπότητας.
– Εχουν πει και της Ιστορίας…
– Ναι. Αλλά ύστερα από αυτή τη σκέψη προκύπτουν εξελίξεις εντελώς καινούργιες στην πολιτική και στην τέχνη. Πάντα. Και ποτέ δεν υπάρχει τέλος. Μπορείς να κάνεις κάτι εντελώς μπαρόκ και υπερφορτωμένο ή κάτι απολύτως μινιμαλιστικό. Υπάρχουν ακόμα ταμπού στην κοινωνία μας για να καταλυθούν.
– Εννοείτε την έξαρση του συντηρητισμού;
– Ναι. Περνάμε από μια περίοδο νεοσυντηρητισμού, με βαθιές κοινωνικές φοβίες, πολύ έντονες πολιτισμικές παρεξηγήσεις. Οι ανόητοι άνθρωποι μιλούν για σύγκρουση πολιτισμών πράγμα το οποίο δεν πιστεύω καθόλου. Ζούμε μια εποχή στην οποία η τέχνη είναι πολύ σημαντική. Πρέπει να μιλήσουμε γι’ αυτά τα πράγματα δημόσια, χωρίς φόβο και με ελευθερία λόγου. Ελευθερία, να μιλήσουμε για οτιδήποτε. Είναι πολύ σημαντικό να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα που ζούμε αυτήν την περίοδο. Και αυτό δίνει νέα δυνατότητα επιρροής στην τέχνη.
Ωμός ρεαλισμός
– Τελευταία, το θέατρο επιστρέφει σε έναν ωμό, ακραίο ρεαλισμό. Τόσο ως προς τη θεματολογία των έργων όσο και ως προς τις παραστάσεις. Πιστεύετε ότι είναι κυρίαρχη τάση;
– Υπάρχει μεγάλη επιθυμία να φέρουμε πίσω την πραγματικότητα στο θέατρο. Είναι μια απάντηση συγκριτικά με το τι γινόταν στο θέατρο πριν από χρόνια, δεκαετίες νωρίτερα. Οι θεατές είχαν την αίσθηση ότι πηγαίνοντας στο θέατρο πηγαίνουν σε μια παράξενη σέχτα καλλιτεχνών που ασχολούνται με προβλήματα που ούτε οι ίδιοι καταλαβαίνουν. Οι καλλιτέχνες ζούσαν περίκλειστοι στον κόσμο του θεάτρου. Δεν υπήρχε καμία επαφή με την πραγματικότητα. Ως αντίδραση, λοιπόν, γύρισε σε μια πιο ριζοσπαστική αντίληψη που μεταφράζεται στο cinema verite ή theatre verite αν προτιμάτε. Αυτό όμως, επαναλαμβάνω, οφείλεται στο γεγονός ότι πριν από χρόνια το θέατρο ήταν σε παρακμή και εκτός της πραγματικής ζωής των ανθρώπων.
– Λέγοντας παρακμή εννοείτε ότι ήταν βαρετό;
– Βαρετό, χωρίς ιδέες, χωρίς περιεχόμενο που να επικοινωνεί με το τι συμβαίνει στον έξω κόσμο. Ηταν παλιομοδίτικο και αναχρονιστικό.
– Υπάρχει πολιτικό θέατρο σήμερα και με ποια έννοια;
– Με την έννοια της πολιτικής προπαγάνδας δεν έχει κανένα ενδιαφέρον. Προσωπικά, ενδιαφέρομαι για την κοινωνιολογική προσέγγιση της ζωής των ανθρώπων. Ο τρόπος που συμπεριφέρονται στις συγκρούσεις και στις σχέσεις τους, λέει πολλά για την κοινωνία στην οποία ζουν και την πολιτική που τους περιβάλλει.
Η αποδόμηση του άντρα
– Ετοιμάζετε τον «Αμλετ». Ο Αμλετ κατά τη γνώμη σας είναι ονειροπόλος, ρομαντικός ήρωας ή ένας σκοτεινός και γεμάτος εκδίκηση χαρακτήρας;
– Ο Αμλετ είναι ένας βλάκας! Είναι η αίσθησή μου. Δεν είναι αρκετά δυνατός να ασχοληθεί με τα προβλήματά του. Αλλά και ποιος θα μπορούσε άλλωστε… Ούτε εγώ θα μπορούσα να εκτελέσω την αποστολή να σκοτώσω το θείο μου γιατί κάτι θα μου έλεγε ότι έχει σκοτώσει τον πατέρα μου. Αυτός ο στόχος σε τρελαίνει. Ετσι όταν τον αποκαλώ idiot εννοώ ότι η αποστολή που αναλαμβάνει τον τρελαίνει. Ο τίτλος της έρευνάς μου για τον Αμλετ θα μπορούσε να είναι: Η ενσυνείδητη κατάρα της μεταηρωϊκής εποχής. Κανείς δεν θέλει πλέον να είναι ήρωας. Κανείς δεν έχει το κουράγιο και την τόλμη να είναι ήρωας. Αν παρατηρήσετε τις ταινίες θα δείτε ότι δεν υπάρχουν άντρες ήρωες. Ισως συναντήσετε γυναίκες – ηρωίδες αλλά όχι άντρες. Αντιθέτως. Αναφερόμαστε στην αποδόμηση του άντρα. Αυτό είναι και ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία της δουλειάς μου. Από τα βασικά θέματα που με απασχολούν. Ο άντρας δεν γνωρίζει τον ρόλο του πλέον. Δεν έχει πρότυπο. Δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι οι άντρες. Και ο Αμλετ βρίσκεται στην αρχή αυτής της εξέλιξης. Γιατί πριν από τον Αμλετ υπήρχαν οι απλές τραγωδίες – εκδίκησης. Που σήμαιναν: θα σκοτώσει τον θείο του για εκδίκηση. Ομως ο Αμλετ δεν ξέρει πώς να φέρει σε πέρας αυτόν τον ρόλο πια. Και πιστεύω ότι οφείλεται στο γεγονός ότι έχει μια ευρεία αντίληψη του κόσμου. Γνωρίζει πάρα πολλά. Μήπως αυτή ακριβώς δεν είναι η κατάρα των καιρών μας; Οτι γνωρίζουμε πάρα πολλά; Δεν αναλαμβάνουμε πολιτική δράση γιατί αντιμετωπίζουμε τα πάντα με πολύ περίπλοκο τρόπο. Λέμε για παράδειγμα: είναι απολύτως λάθος η εισβολή στο Ιράκ. Αλλά σκεφτόμαστε και ό,τι έκανε ο Σαντάμ Χουσεΐν στους Κούρδους. Λέμε: ήταν απολύτως λάθος να βομβαρδίσουμε το Βελιγράδι. Αλλά την ίδια στιγμή σκεφτόμαστε τι έκαναν οι Σέρβοι στους Αλβανούς στο Κόσοβο. Τι δράση να αναλάβουμε; Προς ποια κατεύθυνση; Ξέρουμε ότι η βία γεννάει βία αλλά αν περιμένουμε πολύ η βία μπορεί να αυξηθεί. Αυτό συμβαίνει και με τον Αμλετ. Καθυστερεί πολύ και προκαλεί ακόμη περισσότερους θανάτους.
– Το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα τοποθετήσετε τον Αμλετ είναι σύγχρονο, λοιπόν;
– Ναι, ασφαλώς. Το έργο από μόνο του είναι τοποθετημένο ύστερα από έναν πόλεμο και πριν από έναν άλλον. Ανάμεσα σε δύο πολέμους. Και το ίδιο αίσθημα έχουμε και εμείς κατά κάποιο τρόπο. Είμαστε μετά τον πόλεμο στα Βαλκάνια, στο Ιράκ, στο Αφγανιστάν και πριν από επερχόμενους, νέους πολέμους.
– Τι θα κάνετε με το κείμενο;
– Βασιζόμαστε σε μια πολύ ριζοσπαστική προσαρμογή του κειμένου, σε νέα μετάφραση.Θα είναι μια εκδοχή του «Αμλετ» δύο ωρών.
– Τα κοστούμια;
– Με φαντάζεστε να κάνω μια παράσταση με κοστούμια εποχής;
– Οχι, καθόλου.
– Αυτή είναι η απάντηση. Οχι. Εχω μια πολύ συγκεκριμένη άποψη για το πώς θα το παρουσιάσω αλλά δεν θα σας την πω!
Παιχνίδι ρόλων
– Να σας ρωτήσω, τότε, αν η Οφηλία είναι θύμα…
– Πολύ ενδιαφέρουσα ερώτηση. Είναι θύμα της υποκρισίας της. Γιατί αφήνεται να χειραγωγηθεί από τον πατέρα της (τον Πολώνιο) και από τον Κλαύδιο. Και αυτό την καταστρέφει. Είναι θύμα πολιτικής χειραγώγησης. Θα παρουσιάσω έναν «Αμλετ» με έξι μόνο ηθοποιούς. Ολοι θα παίζουν διαφορετικούς ρόλους. Μία γυναίκα θα υπάρχει που θα υποδύεται τη Γερτρούδη και την Οφηλία. Πώς παίζουμε την Οφηλία σήμερα; Βρίσκω βλακώδη την ιδέα μια γυναίκα να τρελαίνεται υποφέροντας από την σκέψη ότι δεν την αγαπούν. Μια γυναίκα – θύμα επί σκηνής μου φαίνεται κάτι πολύ βαρετό. Σκέφτηκα, λοιπόν, να είναι Γερτρούδη και Οφηλία το ίδιο πρόσωπο. Ολο το έργο όμως είναι ένα παιχνίδι ρόλων.
– Θέατρο μέσα στο θέατρο…
– Ακριβώς. Ολοι παίζουν διαφορετικούς ρόλους διαρκώς. Και για τον Αμλετ η μόνη λύση στο πρόβλημά του είναι να παίξει θέατρο. Παρουσιάζουμε όλο το έργο ως θέατρο επί σκηνής.
– To γερμανικό θέατρο έχει κυρίαρχη θέση στην ευρωπαϊκή σκηνή. Γεμάτο, ενέργεια, ιδέες, σκηνοθέτες με παιδεία και φαντασία. Ποια πιστεύετε ότι είναι τα προβλήματά του;
– Η ρουτίνα!… Εχουμε πολύ μεγάλη παραγωγή και αυτό είναι, ίσως, πρόβλημα. Υστερα επαναλαμβάνουμε τις επιτυχίες. Κάθε σκηνοθέτης στη Γερμανία επαναλαμβάνει μια επιτυχημένη παράστασή του τουλάχιστον για πέντε φορές. Το γερμανικό θέατρο είναι ένα δυναμικό εργοστάσιο με πολλές παραγωγές αλλά λίγους σκηνοθέτες. Θα μπορούσα να ανεβάζω 10 με 15 έργα τον χρόνο αν έλεγα «ναι» σε κάθε πρόταση. Εχω περιοριστεί στα τρία. Αλλοι σκηνοθέτες κάνουν έξι. Τότε, αναγκαστικά, επαναλαμβάνεις τον εαυτό σου.
Ιnfo
-«Λυσσασμένη γάτα» του Τενεσί Ουίλιαμς. 30 Ιουνίου, 1 και 2 Ιουλίου, στην Πειραιώς 260. Η σκηνοθεσία είναι του Τόμας Οστερμάιερ. Μετάφραση στα γερμανικά: Jorn van Dyck.
-«Αμλετ» του Σαίξπηρ. 7 και 9 Ιουλίου στην Πειραιώς 260. Συμπαραγωγή της Σάουμπινε με το Ελληνικό Φεστιβάλ. Σκηνοθεσία του Τόμας Οστερμάιερ. Μετάφραση στα γερμανικά: Marius von Mayenburg.