Ενας άνδρας (στα μαύρα;) στέκεται όρθιος μπροστά σε ένα ακαθόριστο φόντο, που το διαπερνά μία φωτεινή λωρίδα. Φοράει γυαλιά, έχει φαλάκρα πάνω από το μέτωπο, το δεξί χέρι στην πίσω τσέπη του παντελονιού, με τον αντίχειρα να ξεχωρίζει, στο αριστερό, ανάμεσα σε αντίχειρα και δείκτη, ένα τσιγάρο. Το βλέμμα έχει απομακρυνθεί από τον φακό, μένει μετέωρο ανάμεσα στην ικανοποίηση ότι κάτι έχει προχωρήσει και την αίσθηση του ανολοκλήρωτου, μιας ενδιάμεσης στάσης, ενός διαλείμματος στην ένταση της δημιουργίας: επιβεβαίωση και ταυτόχρονα αμφιβολία. Η ασπρόμαυρη αφίσα της Πινακοθήκης του Αμβούργου κυριαρχεί στους δημόσιους χώρους και τις παραδοσιακές LitfasssŠule (ογκώδεις κύλινδροι από τσιμέντο για διαφημιστικές και ενημερωτικές ανάγκες), αποτυπώνοντας σε άσπρο – μαύρο ό,τι εξέφρασε σε έντονα χρώματα ένας μεγάλος ζωγράφος: ο Μάρκ Ρόθκο (1903-1970), ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του αφηρημένου εξπρεσσιονισμού. Πάνω από είκοσι χρόνια μετά την τελευταία έκθεση έργων του καλλιτέχνη, το Αμβούργο υποδέχεται σε μία σημαντική αναδρομική έκθεση 80 πίνακες και 35 εργασίες σε χαρτί, μαζί με τρία μπλοκ σχεδίων του Ρόθκο, μέχρι πρότινος άγνωστα στο κοινό.
Η περιπέτεια της δημιουργίας
«Θα ήταν ωραίο, αν μπορούσε κανείς να δημιουργήσει χώρους ανά την επικράτεια, που να μοιάζουν με εξωκλήσια, όπου ο ταξιδιώτης ή ο οδοιπόρος θα είχε τον απαραίτητο χρόνο και τη δυνατότητα της περισυλλογής σε ένα μικρό δωμάτιο, μπροστά στη μία και μόνη εικόνα», σημειώνει ο (εβραϊκής καταγωγής και ριζοσπαστικών πολιτικών αντιλήψεων) Μαρκ Ρόθκο. Ο δημιουργός θέλει, η κατανόηση των έργων του να προκύπτει από τη «συνομιλία» του πίνακα με τον παρατηρητή, θυμίζοντας το νιτσεϊκό πρόταγμα για την «πρώτη προπαίδεια της πνευματικότητας», να μάθει κανείς να βλέπει, το μάτι να συνηθίσει στην ηρεμία και την υπομονή, να μην αντιδρά αμέσως στο ερέθισμα. Αυτή η ενεργή σχέση, που εμπεριέχει στοιχεία μιας θρησκευτικής, σχεδόν κατανυκτικής πρόσληψης, και προϋποθέτει χαμηλό φωτισμό και κοντινή απόσταση, μπορεί να απελευθερώσει τις δυνάμεις που κρύβονται στα φωτεινά χρώματα των έργων του καλλιτέχνη, κυρίως εκείνων που προσδιορίζονται με την τεχνική (και κυρίως την τέχνη) του Multiform (πολυμορφία), σε μία έντονη αλληλεπίδραση των χρωμάτων και των (σταθερών) σχημάτων, καθώς έχουν απελευθερωθεί προ πολλού από τις αφηγηματικές ή περιγραφικές τάσεις της σύγχρονης ζωγραφικής.
Με αρχικές επιδράσεις από τον σουρρεαλισμό και μετέπειτα από τη ρομαντική παράδοση, όπως την εξέφρασε μοναδικά ο Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ, αλλά και τη μεσογειακή ζωγραφική της νεοτερικότητας, καθώς προβάλλει στο έργο του Πιερ Μπονάρ, όπως επισημαίνει ο επιστημονικός συνεργάτης της Πινακοθήκης του Αμβούργου, Αλεξάντερ Κοεπ, ο Ρόθκο αναζητεί νέους δρόμους έκφρασης, που θα ερμηνευτούν από τους τεχνοκριτικούς και τους ιστορικούς της τέχνης ως «αφηρημένος εξπρεσσιονισμός».
Η «Είσοδος στον Υπόγειο», ένα έργο που χρονολογείται από το 1938, έχει κανείς την αίσθηση, ότι αποτελεί ταυτόχρονα και την «κάθοδο του καλλιτέχνη» στον εκρηκτικό κόσμο των χρωμάτων, καθώς και την «είσοδο του παρατηρητή» στη κατοπινή μέθεξη του δημιουργού: ο χώρος αντανακλά μία αβέβαιη γεωμετρικότητα, απροσδιόριστες μορφές μπροστά στα τουρνικέ, οι τέσσερις κολώνες της εισόδου ξεχωρίζουν σαν κάθετες γραμμές, έντονα χρωματισμένες τουρκουάζ· (ένα μοτίβο που επανέρχεται πολύ πιο δημιουργικά επεξεργασμένο στην ώριμη περίοδο του καλλιτέχνη), δυο επιβάτες, σαν σκιές-σε-χρώμα κατεβαίνουν τα σκαλιά. Εδώ κυριαρχεί η επίπεδη επιφάνεια εις βάρος του βάθους, η προοπτική στρεβλώνεται, καθώς επικρατούν οι οριζόντιες και κάθετες γραμμές, οι αποχρώσεις είναι εκείνες που αποδίδουν την (ψευδ)αίσθηση του χώρου.
Βγαίνοντας από την έκθεση, ο επισκέπτης συνειδητοποιεί πόσο περιοριστικά και δεσμευτικά, εις βάρος του καλλιτέχνη και του έργου, μπορούν να λειτουργήσουν οι τεχνοκριτικοί ορισμοί, αν αφεθεί κανείς στην δογματική-κανονιστική τους λειτουργία. Κι επί πλέον, ότι οι επιστημονικοί συνεργάτες μιας Πινακοθήκης όχι μόνο είναι προσιτοί, αλλά μπορούν να αποδειχθούν εξαιρετικοί συνομιλητές.
Ο λόγος για τον Αλεξάντερ Κοεπ που μάς υποδέχτηκε στην είσοδο του νέου κτιρίου της Πινακοθήκης, έναν λευκό κύβο που αποπνέει στέρεα τη νεοτερικότητα, για να μάς συνοδέψει στη δεύτερη επίσκεψη στα έργα του Ρόθκο.
Τίποτα επάνω του δεν ήταν εξεζητημένο, κι η αναφορά στον καλλιτέχνη έδειχνε επάρκεια και όχι έπαρση: προτεσταντική ηθική στο πνεύμα του εξπρεσσιονισμού. «Στα πρώτα έργα είναι ήδη πρόδηλες οι προθέσεις, οι διαθέσεις και οι τάσεις, πρωτού ακόμα αποκρυσταλλωθούν στον καλλιτέχνη», μάς λέει, καθώς στεκόμαστε στα πορτρέτα που χρονολογούνται από το 1930 περίπου, και συμπληρώνει, «στην προοπτική του παράθυρου, είναι τα χρώματα, σαν λωρίδες, που δίνουν την αίσθηση του βάθους, καθώς ο Ρόθκο μάχεται να καταργήσει την προοπτική».
Φως και σκιά
Πολύ αργότερα, ο Ρόθκο παλεύει με το φως και τη σκιά. Μία κατ’ εξοχήν αδυσώπητα ρομαντική «σύγκρουση», που διαπερνάει τα ποιήματα του Ματίας Κλαούντιους και κορυφώνεται στο έργο του Κάσπαρ Ντάβιντ Φρίντριχ, καθώς συναντιέται, συνωμοτικά σχεδόν, με τον ύστερο Ρόθκο. Σε ευθεία «αντιπαράθεση», η «Θαλάσσια ακτή στο σεληνόφως» (το τελευταίο και μεγαλύτερο σε διαστάσεις έργο του Φρίντριχ) με ένα έργο από τη σειρά των λεγ. «Ατίτλων» (που ανεπίσημα φέρει τον τίτλο «Μαύρο πάνω σε γκρι»), ο Ρόθκο «συνομιλεί» υπόγεια με τον κύριο εκφραστή του γερμανικού ρομαντισμού.
Προς το τέλος της ζωής του, ο Ρόθκο «προσθέτει» στα έργα του ένα λεπτό άσπρο περίγραμμα, σαν κάδρο, ενώ τα τελευταία έργα που βρέθηκαν στο ατελιέ του καλλιτέχνη, μετά τον θάνατό του, θυμίζουν στη λιτότητα της σύνθεσης και τα χρώματα (μαύρο και μπεζ) κάτι από τις πρώτες εικόνες της προσελήνωσης (1969): ερημιά και χάος, σκοτάδι και μοναξιά – ο άνθρωπος και η μοίρα του.
Πόσο πωλούνται τα έργα του
Τιμές πώλησης έργων του Μ. Ρόθκο σε πρόσφατες δημοπρασίες:
– Κρίστι’ς (ΝΥ, 8/11/2005), Homage to Matisse (1954) 16.900.000 ευρώ
– Σόθμπι’ς (ΝΥ, 15/5/2007), White Center (1950) 48.002.500 ευρώ
– Κρίστι’ς (ΝΥ, 16/5/2007), Untitled (1961) 14.756.000 ευρώ και Untitled (1954) 17.707.200 ευρώ
– Κρίστι’ς (ΝΥ, 13/11/2007), Untitled, Black and Gray (1969) 6.504.650 ευρώ, Untitled, Red, Blue, Orange (1955) 20.883.350 ευρώ και No. 7, Dark over Light (1954) 12.838.130 ευρώ.
– Στις 13 Μαΐου, τρεις μέρες πριν από τα εγκαίνια της αναδρομικής έκθεσης στο Αμβούργο, δημοπρατήθηκε στον οίκο Κρίστι’ς το έργο του Μ. Ρόθκο Νο. 15 μεταξύ 22 – 25 εκατ. ευρώ
Η ζωή του Ρόθκο
1903: Γέννηση του Μάρκους Ρότκοβιτς στο Ντβινσκ (Ρωσία).
1910 – 1913: Μετανάστευση της οικογένειας στις ΗΠΑ, εγκατάσταση στο Πόρτλαντ (Ορεγκον).
1921 – 1923: Φοίτηση στο Γέιλ, μετακόμιση στη Ν. Υόρκη.
1924 – 1927: Μαθήματα υποκριτικής και σπουδές ζωγραφικής.
1929: Εναρξη της διδακτικής δραστηριότητας στην Ακαδημία του Εβραϊκού Κέντρου στο Μπρούκλιν.
1932: Γάμος με την Ιντιθ Σάτσαρ.
1934 – 1935: Ιδρυτικό μέλος της (αριστερών καταβολών) Ενωσης Καλλιτεχνών (Artists Union) και της καλλιτεχνικής ομάδας «Οι 10».
1945: Δεύτερος γάμος με τη Μελ Μπιστλ.
1950: Πεντάμηνη παραμονή στην Ευρώπη (Γαλλία, Ιταλία, Αγγλία).
1959: Δεύτερο ταξίδι στην Ευρώπη, συμμετοχή στην έκθεση Documenta II, στο Κάσελ.
1961 – 1962: Ανάθεση τοιχογραφιών για το Χάρβαρντ.
1964: Ανάθεση του έργου Rothko Chapel, που θα ολοκληρωθεί το 1971.
1968 – 1970: Περιπέτειες με την υγεία του. Διαζύγιο από τη δεύτερη σύζυγό του. Δημιουργία του Ιδρύματος Μ. Ρόθκο. Αυτοκτονεί στις 25 Φεβρουαρίου 1970. Πολύπλοκη νομική διαμάχη με το Ιδρυμα Μ. Ρόθκο, με αφορμή τις πωλήσεις των έργων του, που λύεται με την παρέμβαση των παιδιών του οχτώ χρόνια μετά.