O Γάλλος περιηγητής Choiseul- Gouffier στο έργο του «Voyage pittoresque de la GrŽce» αφηγείται μια συνάντηση που είχε, το 1776, με ένα μοναχό στην Πάτμο. Στη συνομιλία τους, ο ορθόδοξος μοναχός φέρεται να εκφράζει τον θαυμασμό του για τον Βολταίρο και τον Ρουσσώ. Οσα, κατά την αφήγηση του Γάλλου περιηγητή, συνέβησαν στην Πάτμο, δημοσιευμένα για πρώτη φορά στο Παρίσι το 1782, τα έχει αναδείξει ερευνητικά ο K. Θ. Δημαράς πριν από περίπου μισόν αιώνα: Ηταν από τα πρώτα ευρήματά του, όταν είχε αρχίσει να μελετά την «τύχη του Βολταίρου στην Ελλάδα», συμπεράσματα ερευνών του που δημοσιεύτηκαν το 1951. Ας ξαναθυμηθούμε όμως εδώ όσα αφηγείται ο Choiseul-Gouffier.
«Ζει ο Βολταίρος;»
Στα 1776, λοιπόν, ο Γάλλος περιηγητής έφτασε με καράβι στην Πάτμο. Βιάστηκε να βγει στη στεριά για να πορευτεί προς το μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου. Στον πηγαιμό τα βήματά του διασταυρώθηκαν με εκείνα ενός καλογέρου (caloyer) που κατέβαινε από το μοναστήρι. Ηρθε βιαστικά προς το μέρος του, τον ρώτησε, στα ιταλικά, από ποιον τόπο ήταν, από πού ερχόταν και τι είχε συμβεί στην Ευρώπη τα τελευταία επτά χρόνια που είχε να αράξει καράβι στην Πάτμο. Μόλις έμαθε ότι ήταν Γάλλος: «Πείτε μου», φώναξε, «ο Βολταίρος ζει ακόμα;».
Στη συνέχεια ο Choiseul-Gouffier παραθέτει και άλλα στοιχεία από τη συνομιλία που είχε με τον καλόγερο στην Πάτμο, στοιχεία που δείχνουν την ενημέρωση που είχε ο μοναχός για τις δραστηριότητες του Βολταίρου και του Ρουσσώ, τους οποίους θεωρούσε «ευεργέτες της ανθρωπότητας».
Τα δύο αυτά διάσημα ονόματα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, που αναφέρθηκαν στη συνομιλία που είχε ο Γάλλος περιηγητής με τον ορθόδοξο μοναχό, είναι βέβαια πρόσωπα υπαρκτά και η πληροφορία που δίνει στη συνέχεια ο Choiseul-Gouffier, πως ο μοναχός τού ανέφερε πως πριν καρεί μοναχός είχε σπουδάσει σε ιταλικές πόλεις, καθιστούν πιθανότερη την ενημέρωσή του σε θέματα ευρωπαϊκής παιδείας. Επειδή όμως η έρευνα δεν έχει κατορθώσει να φτάσει ώς το τέλος, να εντοπίσει και το όνομα του συνομιλητή του Γάλλου περιηγητή, μάς επιτρέπεται να θέσουμε ένα ερώτημα: Μήπως η συνομιλία δεν έγινε ποτέ; Μήπως είναι αποκύημα της φαντασίας, αφηγηματικό καλύτερα τέχνασμα του Choiseul-Gouffier;
Ενα παρόμοιο επεισόδιο, ωστόσο, που συνέβη τρία χρόνια αργότερα σε ένα άλλο σημείο της «τουρκοκρατούμενης» Ελλάδας, μάς επιτρέπει όχι μόνο να δώσουμε μιαν αρνητική απάντηση στο εύλογο αυτό ερώτημα, αλλά κυρίως να εμπλουτίσουμε τη σχετική προβληματική για την ιστορία των ιδεών τον 18ο αιώνα στην «τουρκοκρατούμενη» Ελλάδα.
Αναφορά στον Νεύτωνα
Τον Μάρτιο του 1779, ένας περιηγητής, Σουηδός αυτή τη φορά, ο Ιάκωβος Ιωνάς Bjoernstahl που είχε μάθει καλά την ελληνική γλώσσα, έφτασε στα Τρίκαλα και θεώρησε σκόπιμο να επισκεφτεί τον τοπικό ορθόδοξο αρχιερέα, τον μητροπολίτη Τρίκκης. Με δέχτηκε με μεγάλη ευγένεια, δηλώνει ο Μπγέρνστολ και συνεχίζει: «Η συζήτησή μας πέρασε αμέσως σε θέματα παιδείας· στον ιεράρχη φάνηκε αρκετά παράξενο ότι στο μακρινό Βορρά μαθαίνουμε τα ελληνικά. Του φάνηκε τόσο παράδοξο που μιλούσα ελληνικά, όσο απροσδότητο ήταν και για μένα να ακούω ιεράρχη στην Ελλάδα να μιλάει για τον Ισαάκ Νεύτωνα» – έτσι πρόφερε στα ελληνικά ο μητροπολίτης, προσθέτει ο αφηγητής, το όνομα του Νewton.
Στη συνέχεια ο Μπγέρνστολ αναφέρει πως, εκτός από τον διάσημο Αγγλο μαθηματικό και φυσικό, ο λόγιος ιεράρχης του ανέφερε τον Γερμανό φιλόσοφο και μαθηματικό Ιωάννη-Χριστιανό Βολφ (Wolf) και τον Ολλανδό ιατρό και χημικό Χέρμαν Μπουρχάβε (Boerhaave). Και ο Σουηδός περιηγητής τον προέτρεψε να προσθέσει στον κατάλογο αυτών των διαπρεπών επιστημόνων το όνομα ενός ακόμα, του διάσημου συμπατριώτη του βοτανολόγου Κάρολου Λιννέ (Linnaeus), που είχε γεννηθεί το 1707 και είχε πεθάνει το 1778, το προηγούμενο έτος από τη συνομιλία τους στα Τρίκαλα.
Το γεγονός πως, επειδή δεν έχουμε κατορθώσει να εντοπίσουμε το όνομα του μοναχού με τον οποίο συνομίλησε στην Πάτμο ο Choiseul-Gouffier, μας επιτρέπει να διερωτηθούμε μήπως η συνομιλία τους ήταν αφηγηματικό τέχνασμα του Γάλλου περιηγητή, μήπως δηλαδή η δηλωμένη αρχαιολατρία, εκείνη που τον είχε οδηγήσει να περιηγηθεί την κλασική γη, τον οδήγησε και να επινοήσει αυτή τη συνομιλία. Με άλλα λόγια, όταν η αρχαιολατρία του ήρθε αντιμέτωπη με εμπειρίες από τη (σκληρή) πραγματικότητα που βίωναν οι νεότεροι Ελληνες ζώντας μέσα στον κλοιό της οθωμανικής κυριαρχίας, μήπως η αφήγησή του για κάποιον που συνάντησε στην Πάτμο, ο οποίος γνώριζε και σεβόταν δύο διάσημα ονόματα της ευρωπαϊκής διανόησης, ήταν μια μορφή του φιλελληνισμού του: Να δείξει δηλαδή πως οι απόγονοι των Ελλήνων, μολονότι ζούσαν σε δύσκολες συνθήκες, διατηρούσαν την επαφή τους με τον σύγχρονο ευρωπαϊκό κόσμο;
Για τον Σουηδό, όμως, περιηγητή η αρχαιολατρία δεν φαίνεται να ήταν το βασικό κίνητρο του ταξιδιού του. O Ιάκωβος Ιωνάς Μπγέρνστολ (Bjoernstahl) (1731-1781) έκανε ταξίδια σε όλη σχεδόν την Ευρώπη (Γαλλία, Ιταλία, Ελβετία, Γερμανία, Ολλανδία και Αγγλία) και στη συνέχεια θέλησε να εμπλουτίσει τις ταξιδιωτικές του εμπειρίες επισκεπτόμενος την Τουρκία και την Ελλάδα – «Turkiet, och Grekeland», όπως τις αναφέρει στο σχετικό τμήμα του έργο του. Τα ταξιδιωτικά του απομνημονεύματα που έχουν τον γενικό τίτλο «Resa» (Ταξίδι) δημοσιεύτηκαν σε έξι τόμους, από το 1780 ώς το 1784 στη Στοκχόλμη, μετά τον θάνατο του συγγραφέα, ενώ τα σχετικά με την Ελλάδα περιέχονται στον πέμπτο τόμο του έργου, που δημοσιεύτηκε το 1783. Περιγράφει γεγονότα που συνέβησαν το 1779.
Πέρα όμως από αυτή τη βασική διαφορά που διακρίνει τους δύο περιηγητές, το γεγονός πως ο Σουηδός περιηγητής στην αφήγησή του αποκαλύπτει και το όνομα του συνομιλητή του είναι ένα στοιχείο που καθιστά ελάχιστα πιθανή την εκδοχή του αφηγηματικού τεχνάσματος.
Ο Αμβρόσιος Τρίκκης
Το πρόσωπο που συνομιλεί με τον Σουηδό περιηγητή το 1779, αυτός που φέρεται να θαυμάζει τον Νεύτωνα, τον Βολφ και τον Μπουρχάβε, ονομαζόταν Αμβρόσιος. Είχε εκλεγεί μητροπολίτης Τρίκκης το 1764 για να παραιτηθεί περίπου τριάντα χρόνια αργότερα. Μολονότι δεν έχουμε στοιχεία για να παρακολουθήσουμε τις σπουδές που έκανε και να περιγράψουμε το περιβάλλον μέσα στο οποίο ανέπτυξε τα πνευματικά του ενδιαφέροντα, κάποια τεκμήρια που μας δίνει η σωζόμενη αλληλογραφία του μας επιτρέπουν να σκιαγραφήσουμε ένα πορτρέτο ανάλογο με αυτό που δίνει και ο Σουηδός περιηγητής: Λόγιος με έντονα πνευματικά ενδιαφέροντα που δεν εξαντλούνται σε θεολογικά ζητήματα. Στα 1786, για παράδειγμα, στέλνει επιστολή στον δάσκαλο Ιωάννη Πέζαρο που διέμενε στον Τύρναβο και του ζητάει, μεταξύ άλλων, να τον βοηθήσει να κατανοήσει κάποια μαθηματικά ζητήματα που είχε θέσει ο Ευγένιος Βούλγαρης. Και αποχαιρετώντας τον Σουηδό και ελληνομαθή επισκέπτη του, έκρινε σκόπιμο να του προσφέρει το βιβλίο του Μελέτιου «Γεωγραφία παλαιά και νέα», που είχε εκδοθεί στη Βενετία το 1728.
Εξαιρέσεις;
Δεν γνωρίζω αν πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη που ένας μορφωμένος μοναχός στην Πάτμο ενδιαφερόταν για τον Βολταίρο και τον Ρουσσώ τον 18ο αιώνα· όπως δεν γνωρίζω αν η περίπτωση του μητροπολίτη Τρίκκης, ενημερωμένου στις ευρωπαϊκές επιστημονικές εξελίξεις, ζώντας, κατά δήλωση του Σουηδού περιηγητή, μέσα στον φόβο και την ανασφάλεια όπως και οι άλλοι χριστιανοί της περιοχής, αποτελεί μια ηχηρή εξαίρεση. Είναι πάντως φαινόμενα τα οποία, ακόμα και ως ακραία, αξίζουν την προσοχή μας, όταν μάλιστα συνδέονται με πρόσωπα τα οποία δεν είναι γνωστά από κάποιο πνευματικό τους δημιούργημα.
* O κ. Δημήτρης Γ. Αποστολόπουλος είναι διευθυντής Ερευνών στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, εθνικός εκπρόσωπος στη «Διεθνή Εταιρεία Μελέτης του 18ου αιώνα» (ISECS).