Ενώ όλοι δηλώνουν το σεβασμό τους στην παράδοση και στη διατήρηση του παρελθόντος, θεωρούν ότι το παρελθόν αυτό περιορίζεται στην ειδυλλιακή τουριστική αξιοποίηση, σε ανώδυνα νεοκλασικά κτίρια, ή σε ορισμένα διακοσμητικά στοιχεία που τα συμπληρώνουν. Η περίπτωση των Προσφυγικών Πολυκατοικιών της Λεωφόρου Αλεξάνδρας είναι, βέβαια, διαφορετική. Αυτό που κάνει ξεχωριστές αυτές τις οκτώ τριώροφες πολυκατοικίες, που μελέτησαν ο Κίμων Λάσκαρης και ο Δημήτρης Κυριακού (1933-35), είναι το ότι αντιπροσωπεύουν μια απωθημένη αρχιτεκτονική στάση: δηλαδή, ένα δημόσιο πρόγραμμα μαζικής στέγασης των προσφύγων.
Πρόκειται για ένα συγκρότημα κτιρίων που καταγράφει μια ιδέα οργάνωσης της μοντέρνας πόλης, υπερβαίνοντας τις προτεραιότητες της επιτηδευμένης πλαστικής μορφολόγησης. Τα Προσφυγικά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας δεν είναι μόνο ένα χαρακτηριστικό δείγμα της low-tech μοντέρνας αρχιτεκτονικής γλώσσας του Μεσοπολέμου, αλλά πάνω απ’ όλα ένα χωρικό μοντέλο πολεοδομικής οργάνωσης με ενσωματωμένους υπαίθριους χώρους.
Γκρεμίζοντας τα κτίρια αυτά, απωθούμε οριστικά ένα ενοχλητικό κομμάτι της ιστορίας της Αθήνας και μαζί την πολύτιμη μαρτυρία μιας περιόδου όπου η ηθική και κοινωνική διάσταση της αρχιτεκτονικής διαδραμάτιζαν πρωτεύοντα ρόλο.
Η γενικόλογη αναφορά στο «πράσινο» δεν είναι παρά η γνωστή ψευδώνυμη επωδός. Εύκολα μπορεί να υποθέσει κανείς τα παρεπόμενα. Εξάλλου, ανάμεσα στις πολυκατοικίες υπάρχει ικανοποιητική έκταση κενού υπαίθριου χώρου που μπορεί να μετασχηματιστεί σε χώρο πρασίνου. Να γιατί, λοιπόν, δεν έχουμε να κάνουμε με κάποια νοσταλγική προσκόλληση στη διατήρηση, αλλά με μια καθαυτό αξιολόγηση, στην οποία δεν πρέπει να ξεχνάμε τη συμβολή της Αννυς Βρυχέα. Μια τέτοια ψύχραιμη δυνατότητα αξιολόγησης καθίσταται καχεκτική από τον τρόπο που οι δημόσιοι φορείς διαχειρίζονται αυτό το θέμα.
Στο πέρασμα του χρόνου απέκτησε προβάδισμα η πονηρή ιδέα ενός συμβιβασμού: Ας διατηρήσουμε δύο πολυκατοικίες και ας κατεδαφίσουμε τις υπόλοιπες. Πρόκειται για τη χειρότερη όλων των υποθέσεων που αποκαλύπτει το φετιχιστικό της χαρακτήρα: τεμαχίζω ένα συνεκτικό σώμα για να διατηρήσω στη μνήμη κάποιο τμήμα του σ’ ένα είδος περιβαλλοντικής φορμόλης.
* Ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.