Είχε ένα έντονα ρομαντικό στοιχείο η περίπτωση του Βρετανού αρχαιολόγου Humfry Payne (1902 – 1936), που μας φέρνει κοντά στο πνεύμα των «περιηγητών» που ανακάλυπταν την πνευματικότητα στο τοπίο της φτωχής Ελλάδας. Ο Payne, δύο μέτρα ψηλός, ξανθός, αφοσιωμένος στην αποστολή του, ήταν ο νεότερος διευθυντής της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα (από το 1929 ώς τον θάνατό του) και συνέδεσε το όνομά του με την Κορινθία, κατά κύριο λόγο, και τις ανασκαφές στην Περαχώρα, και, δευτερευόντως, με την Κρήτη και την Ακρόπολη Αθηνών.
Βρετανία – Ελλάδα
Αυτό που κάνει στα δικά μας μάτια γοητευτική τη διαδρομή του και την παρουσία του είναι η αγνότητα, η πνευματική εμβάθυνση, η πίστη σε ιδανικά. Ο Payne ήταν ένας βυρωνικός ήρωας της αρχαιολογίας, που άφησε την τελευταία του πνοή στον «Ευαγγελισμό» (από σταφυλόκοκκο) σε ηλικία 34 ετών. Ηταν ένας «Ελληνας» με την ευρύτερη έννοια της λέξης.
Η βιογραφία, που συνθέτει με μεγάλη ευαισθησία και γνώση ο αρχαιολόγος Αλέξανδρος Μάντης, διευθυντής της Α΄ Εφορείας Προϊστορικών Κλασικών Αρχαιοτήτων Ακροπόλεως, είναι μία ευκαιρία στοχασμού πάνω στις μορφές εκείνες που μετά το 1900 και πριν από το 1940 ήρθαν στην Ελλάδα και πρόσφεραν μεγάλο έργο. Λίγοι τους θυμούνται σήμερα. Το 1924, πρωτοήρθε στην Ελλάδα, ο Humfry Payne, νεαρότατος, με μία υποτροφία για έρευνα στη Μεσογειακή Αρχαιολογία. Με τρένο έφτασε στις νοτιοανατολικές ακτές της Ιταλίας και από την Πάτρα με τρένο στην Αθήνα. Οι δρόμοι ήταν κακοί, οι υποδομές φτωχές, η πρωτεύουσα γεμάτη πρόσφυγες. Αλλά ο Payne αγάπησε τη χώρα αυτή.
Σε αυτή τη θαυμάσια έκδοση, που σχεδίασε ο Μπάμπης Λέγγας, ένας «καλλιτέχνης» του βιβλίου (που ορισμένοι θα γνωρίζουν από τις υπέροχες βιβλιοδεσίες του), ο πλούτος του φωτογραφικού υλικού συμβαδίζει με ένα πνεύμα ανθρωπισμού και συνεργασίας. Εντυπωσιακό είναι το πορτρέτο του Humfry Payne, που ζωγράφισε ειδικά για την έκδοση αυτή ο Γιώργος Γκολφίνος, που συνομιλεί με τα πορτρέτα – καρικατούρες του Payne και της γυναίκας του, δημοσιογράφου, Dilys Powell από τον αρχιτέκτονα – ζωγράφο Piet de Jong, στο στυλ της δεκαετίας του ’20.
Ανθρωποι, όπως ο Σωτήρης Πρωτόπαππας, αρχαιοφύλακας στην περιοχή της Περαχώρας, βοήθησαν στην εξόρυξη φωτογραφικού και αρχειακού υλικού, συμβάλλοντας σε μία έκδοση που εν τέλει θυμίζει περισσότερο συλλογική εκδήλωση αγάπης και μνήμης παρά μία στερεότυπη βιογραφία. Ο Αλέξανδρος Μάντης μιλάει με αμεσότητα για ένα σύντομο βίο που «εξάπτει τη φαντασία». Και πράγματι, η διαδρομή του Payne από το Μπάκιγχαμσαϊρ, όπου γεννήθηκε, ώς την Περαχώρα, την Κνωσό και την Αθήνα θυμίζει αφηγήσεις σκαπανέων περασμένων εποχών. Προσπαθεί κανείς να φανταστεί ποια θα ήταν η εξέλιξή του αν είχε ζήσει ώς τα βαθιά γεράματα. Πιθανώς το όνομά του να ήταν γνωστότερο σε ένα ευρύτερο κοινό, που δεν έχει σχέση με την αρχαιολογία, αλλά θα είχε χάσει το ρομαντικό φωτοστέφανο με το οποίο τον περιέβαλε ο πρώιμος θάνατος. Ο Αλέξανδρος Μάντης θυμίζει ανάλογες περιπτώσεις. Ωραία η ενθύμηση της περίπτωσης του Γερμανού αρχαιολόγου Αντολφ Φούρτβενγκλερ, που πέθανε, επίσης στον Ευαγγελισμό το 1907, όπως και άλλων Βρετανών, του Alan Blakeway, φίλου και συνεργάτη του Humfry, που πέθανε την ίδια χρονιά, ή του John Pendlebury, που σκοτώθηκε στην Κρήτη το 1941. Ο Αλέξανδρος Μάντης μας θυμίζει και την περίπτωση του Μichael Ventris (αποκρυπτογράφησε τη γραφή Γραμμική Β), που σκοτώθηκε σε τροχαίο το 1956 σε ηλικία επίσης 34 ετών.
Διάττων αστέρας
Ο Payne εθεωρείτο από τους καλύτερους γνώστες της αρχαϊκής τέχνης και η δουλειά του πάνω στην κορινθιακή αγγειογραφία ήταν για την εποχή του μεγάλη τομή. Εφερε τα «νιάτα» στο περιβάλλον της Βρετανικής Σχολής Αθηνών και η μορφή του έμεινε στη μνήμη για χρόνια. Με τον Payne θυμόμαστε τους Βρετανούς εκείνους, όπως οι πρόγονοί του, μεγαλωμένοι στη διάρκεια του 19ου αιώνα με τα κλασικά ιδεώδη. Ο Humfry Payne μεγάλωσε ως παιδί στη διάρκεια της εδουαρδιανής περιόδου και έφηβος βίωσε τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αν ήταν ένα ή δύο χρόνια μεγαλύτερος ίσως να είχε στρατολογηθεί. Ο πατέρας του ήταν ο ιστορικός Edward J. Payne, η μητέρα του Εμμα, ήταν εγγονή φημισμένων επιστημόνων. Ανάμεσα στους προγόνους του ήταν ο ιππότης Richard Payne – Knight, ανταγωνιστής του Λόρδου Ελγιν. Αδελφή του ήταν η περίφημη αστρονόμος Cecilia Payne – Gaposchkin (1900-1979).
Αυτός ο μοναδικός Βρετανός, που αγάπησε τόσο την Ελλάδα και στη διάρκεια του σύντομου βίου του έκανε τόσο σημαντικές ανασκαφές και έρευνες, θέλησε να ταφεί στις Μυκήνες. Εκεί, υπάρχει έως σήμερα το μνήμα του που τον αναφέρει ως «λόγιο, καλλιτέχνη και φιλέλληνα», με τη ρήση «Mourn Not For Adonais» (μη θρηνείτε για τον Αδωνι). Είναι ένας απέριττος τάφος στη σκληρή γη των Μυκηνών. Ωραία τον χαρακτηρίζει ο Αλέξανδρος Μάντης ως «διάττοντα αστέρα» λόγω του σύντομου βίου του. Ηταν ένας ερευνητής έξω από τα όρια της αρχαιολογίας, αφού είχε λίγο έως πολύ την αύρα ενός ανθρώπου της Αναγέννησης.
Αλέξανδρος Μάντης, «Humfry Payne. Ελλάδος Περιήγησις. Αρχαιολογία και νεοελληνική πραγματικότητα στα χρόνια του μεσοπολέμου». Εκδόσεις του Φοίνικα, χορηγία Club Hotel Casino Loutraki.