Ο ρόλος της τέχνης είναι να αναπαριστά τον κόσμο. Ο ρόλος της τέχνης είναι να αλλάζει τον κόσμο. Ο ρόλος της τέχνης είναι να μεταμορφώνει τον κόσμο. Ο καθένας επιλέγει τον ορισμό που του ταιριάζει. Τι συμβαίνει όμως όταν ο κόσμος, βιώνει την καταστροφή; Οταν η Ιστορία εγκλωβίζεται σε σκοτεινές εμπόλεμες ζώνες, και ο κόσμος, ξαφνικά και βίαια μοιρασμένος στα δύο, παρακολουθεί το άλλο του μισό, διχασμένο κι αυτό, να αλληλοαφανίζεται ερήμην του; Ο ρόλος της τέχνης, ας προσθέσουμε, είναι επίσης να δημιουργεί κόσμο. Με ποιον όμως τρόπο; Ποια ποιητική γλώσσα είναι ικανή να πει το παράλογο, ποια εικόνα μπορεί να διαπραγματευτεί με αξιοπρέπεια μια πραγματικότητα δυσθεώρητη, χωρίς δηλαδή να γίνει διδακτικά ρεαλιστική ή αδιάφορα θεαματική; Ή ακόμα, πώς ένα έργο τέχνης μπορεί να αποκτήσει κριτική διάσταση χωρίς να θυσιάσει την πολύτιμη αυτονομία του; Μια σημαντική έκθεση με τίτλο «Επανεκκίνηση από το μηδέν, σαν η ζωγραφική να μην είχε υπάρξει ποτέ» που μόλις ολοκληρώθηκε στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Λυών, υποστήριζε την άποψη ότι η πιο «αυθεντική» αντίδραση στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο από την πλευρά των καλλιτεχνών ήταν η tabula rasa, η άρνηση κάθε μεθόδου και υπάρχοντος λεξιλογίου ή επιτεύγματος στο όνομα ενός νέου ανεικονικού πρωτογονισμού.
Τι συμβαίνει όμως σήμερα; Πώς αντιδρούν και τι είδους καλλιτεχνικές τακτικές επινοούν οι σύγχρονοι ευαίσθητοι αποδέκτες της φρίκης, που όσο κι αν μας φαίνεται, σε εμάς τους Δυτικούς «προστατευμένους»/«ανήμπορους» θεατές τραγική αλλά μακρινή, αναγεννάται και φουντώνει ανά τακτά διαστήματα δίπλα μας;
Για τη Γαλλίδα φωτογράφο με το γερμανικό όνομα, Σοφί Ριστελχούμπερ, της οποίας οι ιδιαίτερα δυνατές, ποιητικές εικόνες παρουσιάζονται αυτή την εποχή στο παρισινό μουσείο Jeu de Paume (έως 22/3), μπροστά στο θέαμα της «αενάως επαναλαμβανόμενης καταστροφής», το καλύτερο που μπορεί να συμβεί στο έργο τέχνης, είναι να λειτουργήσει κατευναστικά. «Μερικές εβδομάδες μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001», εξηγεί σε κάποια συνέντευξη, «παρουσίασα στη Βοστώνη, σε μια μεγάλη έκθεση, τις εικόνες μου από τη σειρά Βηρυττός», τριάντα μία ασπρόμαυρες φωτογραφίες βομβαρδισμένων, κατεδαφισμένων, «ξεκοιλιασμένων» κτιρίων της λιβανέζικης πρωτεύουσας. «Πολλοί Αμερικανοί μού είπαν ότι οι φωτογραφίες που τράβηξα το 1984 τους βοηθούν να καταλάβουν αυτό που τους είχε μόλις συμβεί, να πάρουν μια απόσταση από τα γεγονότα. Αυτό ισχύει και για μένα. Αυτές οι εικόνες με βοηθούν να αντέχω τη βία του κόσμου».
Σιωπή ή θόρυβος;
Μου έρχεται στο μυαλό μια ταινία που με συντάραξε, το «Waltz with Bashir» (Βαλς με τον Μπασίρ, 2008) του Ισραηλινού Αρι Φόλμαν, υποψήφια για το φετινό Οσκαρ καλύτερης ταινίας. Η επιλογή των κινουμένων σχεδίων για ένα ντοκιμαντέρ πάνω στην ισραηλινή επέμβαση στον Νότιο Λίβανο το 1982, η ετεροχρονισμένη αφήγηση με άξονα τη λειτουργία της μνήμης και του υποσυνειδήτου, μπορούν να μας προβληματίσουν με έναν εξαιρετικά πιο αποτελεσματικό και άμεσο τρόπο πάνω στις πολλαπλές διαστάσεις και συνέπειες σε ανθρώπινο επίπεδο μιας εμπειρίας, όπως αυτή του πολέμου. Ανάμεσα σε μια καλλιτεχνική και μια ρεπορταζιακή εικόνα ή αφήγηση, με το ίδιο σκληρό θέμα, μια πολεμική σύρραξη, μια κρίση ή μια φυσική καταστροφή, η διαφορά είναι ότι αν η τελευταία προσθέτει «θόρυβο» και συχνά σύγχυση, η πρώτη δίνει χώρο στη σιωπή. Η αντίσταση του καλλιτέχνη στη δραματοποίηση και τον συναισθηματισμό της ανθρώπινης οδύνης από την οποία τρέφονται αναπόφευκτα τα μέσα ενημέρωσης, περνάει από ένα κάλεσμα στον αναστοχασμό, στην αποστασιοποίηση, στην κατανόηση των όσων συμβαίνουν μέσα από πιο «ευαίσθητα» πρίσματα, πιο αναπάντεχες οπτικές γωνίες.
Μπαίνοντας στο Jeu de Paume, αρχίζω να αντιλαμβάνομαι καλύτερα τι εννοεί η εξηντάχρονη σήμερα Ριστελχούμπερ, όπως και τον λόγο για τον οποίο το φιλότεχνο κοινό της γαλλικής πρωτεύουσας σπεύδει καθημερινά στο μουσείο για να δει από κοντά τη δουλειά της. Στην πιο σημαντική μέχρι σήμερα αναδρομική της έκθεση, η φωτογράφος παρουσιάζει τα «λάφυρα» μιας πορείας που έχει ήδη διαρκέσει είκοσι πέντε χρόνια. Οι μικρού και μεγάλου μεγέθους φωτογραφίες που καλύπτουν τους τοίχους του Jeu de Paume τραβήχτηκαν κατά τη διάρκεια μιας σειράς περιπλανήσεων, ή πιο σωστά καλά οργανωμένων (μη δημοσιογραφικών) αποστολών, σε πληγείσες περιοχές κυρίως της Μέσης Ανατολής, με σκοπό τη χαρτογράφηση μικρών, αλλά σοβαρών πληγμάτων του «πεδίου του πραγματικού και των συλλογικών συγκινήσεων», τα σημάδια που αφήνουν οι πόλεμοι στο σώμα της γης.
Οι σταθμοί της δίνουν ρυθμό στην έκθεση: Βηρυτός, 1984. Κουβέιτ, 1992, μια επιλογή από τις εβδομήντα φωτογραφίες από τη σειρά «Γεγονός», την οποία η φωτογράφος πραγματοποίησε έξι μόλις μήνες μετά τη λήξη του Πολέμου του Κόλπου.
Κρατήρες από βόμβες
Εδώ, όπως και στις περισσότερες εικόνες της Ριστελχούμπερ, το τοπίο είναι εντελώς γυμνό από ανθρώπινες παρουσίες, τα στρατεύματα έχουν αποχωρήσει από το πεδίο των μαχών, αφήνοντας πίσω τους μισοθαμμένα βλήματα, λιωμένα λάστιχα, απομεινάρια στρατιωτικών οχημάτων, καταφύγια, κρατήρες στη γη από βομβαρδισμούς. Το άλμπουμ που προέκυψε από αυτό το ταξίδι στην έρημο, με στρατιωτικά αεροπλάνα που δέχτηκαν κατ’ εξαίρεση να τη μεταφέρουν (αρκετές είναι αεροφωτογραφίες), με τζιπ ή πεζή, συνοδεύεται από τη μυθική πραγματεία «Περί Πολέμου» του Καρλ Φον Κλάουσεβιτς.
1997 – 2002, κεντρική Ασία, ανάμεσα στο Τατζικιστάν και το Αφγανιστάν, ή ανάμεσα στο Τουρκμενιστάν και το Ιράν, αναζητώντας τα όρια των συνόρων (ο αέρας ανήκει σε όλους). 2001, νότιο Ιράκ, στο σημείο που συναντιέται ο Τίγρης με τον Ευφράτη, το βλέμμα μας καταρρακώνεται μπροστά στο άγριο θέαμα χιλιάδων αποτεφρωμένων φοινικόδεντρων. Τέσσερα χρόνια μετά, η φωτογραφία του κρατήρα που άφησε η έκρηξη του παγιδευμένου αυτοκινήτου που σκότωσε τον Ραφίκ Χαρίρι στις 14 Φεβρουαρίου 2005, εμπνέει στη φωτογράφο μια εντυπωσιακή σειρά κατασκευασμένων εικόνων τεράστιων κρατήρων στην ιρακινή γη, με τίτλο «Eleven Blowups»: στόχος της να αναπαραστήσει μια «γη που καταπίνει τον ίδιο της τον εαυτό»…
Εζησαν τον εμφύλιο μέσα στο σπίτι τους
Αφήνω πίσω μου το Jeu de Paume και την ποιητική γεωπολιτική της Ριστελχούμπερ με κατεύθυνση το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (ARC), προς αναζήτηση αυτή τη φορά του βλέμματος εκείνων που έζησαν ή συνεχίζουν να ζουν τον πόλεμο στο ίδιο τους το σπίτι. Οι δύο Λιβανέζοι καλλιτέχνες Joana Hadjithomas και Khalil Joreige, γεννημένοι και οι δύο το 1969, ανήκουν σε μια γενιά καλλιτεχνών που μεγάλωσε στη Βηρυττό κατά τη διάρκεια ενός από τους πιο σκληρούς εμφυλίους πολέμους της σύγχρονης εποχής (1975 – 1990), ενώ είδε την πόλη της να βομβαρδίζεται και πάλι πριν από τρία χρόνια.
Η έκθεσή τους στο γαλλικό μουσείο, λίγους μόλις μήνες μετά από εκείνη του Μπομπούρ, επίσης με νέους Λιβανέζους καλλιτέχνες και τίτλο «Οι Ανήσυχοι» (2/5/2008), έχει ως θέμα τις αναπαραστάσεις του «ήρωα» (ως μάρτυρα, θύμα ή φυλακισμένο) και τον τρόπο με τον οποίο αυτές εγγράφονται στην υποκειμενικό και τη συλλογική μνήμη. Εξι πρώην κρατούμενοι του στρατοπέδου συγκέντρωσης της Khiam, στα πρώην κατεχόμενα εδάφη του Νοτίου Λιβάνου, ένα κτίριο που αφού μετατράπηκε πρώτα σε Μουσείο καταστράφηκε ολοσχερώς το 2006, διηγούνται για παράδειγμα πώς κατάφεραν να επιβιώσουν τον εγκλεισμό χωρίς να τρελαθούν. Ο ένας μας μιλάει για μια ερωτική ιστορία που του έδωσε κουράγιο και η οποία όμως δεν άντεξε τα έξι χρόνια απόστασης, μια κοπέλα διηγείται πώς αντικατέστησε το πρωινό της τρέξιμο με το πήγαινε – έλα περπατώντας στα πέντε τετραγωνικά του κελιού, μια γυναίκα με φουλάρι μάς εκθέτει τις σκέψεις της για τη σημασία της φιλίας και της αλληλεγγύης, τη λυτρωτική δύναμη της φαντασίας και της επινοητικότητας: «οτιδήποτε έμπαινε στο κελί γινόταν υλικό για να κάνουμε κάτι, για να επινοήσουμε μια ιστορία, να νιώσουμε ότι κάτι συμβαίνει».
Στον απέναντι τοίχο προβάλλεται ένα τρίλεπτο απόσπασμα από ένα οικογενειακό μικροφιλμάκι σε super 8 που είχε τραβήξει τη δεκαετία του ’80 ένας θείος του Khalil Joreige, ένας από τους 17.000 «εξαφανισμένους» Λιβανέζους του πολέμου, και το οποίο ο ίδιος δεν είχε καν προλάβει να εμφανίσει. Γινόμαστε ξαφνικά θεατές προσωπικών στιγμών που μοιάζουν να στοιχειώνουν τον χώρο, αντιστεκόμενες στην απουσία των σωμάτων. Στην έξοδο, μια τεράστια κατακερματισμένη αεροφωτογραφία της Βηρυττού με τίτλο «Ο κύκλος της σύγχυσης», τραβηγμένη την περίοδο της ανοικοδόμησης (1997) και τοποθετημένη πάνω σε έναν καθρέπτη, μας καλεί πριν φύγουμε να πάρουμε μαζί μας ένα από τα 3.000 κομμάτια μιας πόλης που «δεν υπάρχει»…
Ξεκινώντας από το ντοκουμέντο
Εκείνο που χαρακτηρίζει τους σύγχρονους Λιβανέζους καλλιτέχνες είναι μια διάθεση να διαπραγματευτούν τις εμπειρίες τους με κριτικό πνεύμα, αλλά και με «στρατηγική», προσπαθώντας δηλαδή να συνδιαλλαγούν με την επικαιρότητα θέτοντας γενικότερα ερωτήματα, όπως η λειτουργία της αναπαράστασης, η σημασία του πλαισίου και της συγκυρίας, η δομή της αφήγησης, η λειτουργία της μνήμης, το ιδιωτικό και το δημόσιο κ.λπ. Μιλώντας την κατ’ ουσίαν ελλειπτική, αλληγορική γλώσσα της τέχνης, ξεκινούν από το συγκεκριμένο (το ντοκουμέντο, το αρχείο, την προσωπική μαρτυρία) για να αγγίξουν το παγκόσμιο πεδίο των συμβόλων και των εννοιών. Τα έργα τους έχουν χαρακτήρα συχνά εφήμερο, η πραγματικότητα μπερδεύεται εδώ με τη μυθοπλασία, ενώ ο φακός εστιάζει στις κρυφές, αδιόρατες πτυχές της καθημερινής ζωής, σε όσα δεν καταγράφει η επίσημη Ιστορία, αλλά καλείται να «αποκαλύψει» η τέχνη.