Κάθε φορά που επισκέπτομαι την Μπιενάλε της Βενετίας, από το ’95 έως σήμερα, βρίσκω λίγο – πολύ ένα νήμα να συνδέει τις εκθέσεις, μέσα στα Τζαρντίνι, έξω απ’ τα Τζαρντίνι, στο Αρσενάλε, στα παλάτσα μες στην πόλη· τα διάσπαρτα venues συνήθως σχηματίζουν μια χαλαρή αφήγηση για την τέχνη του καιρού, για τον καιρό. Με άλλοτε άλλη ενάργεια: ο Ζαν Κλερ, το ’95, επετέθη στον εννοιολογικό μανιερισμό και στη σαβούρα του δήθεν, ο Χάραλντ Ζίμαν, στην πρώτη του από τις δύο μπιενάλε, το 2001, έφερε τους Κινέζους και τον Τρίτο Κόσμο σε ένα εντυπωσιακό καρναβάλι παγκοσμιοποίησης. Αλλοι είχαν λιγότερο σαφή ή φιλόδοξα κόνσεπτ, πάντως, στο τέλος κάτι βρίσκαμε.
Φέτος, στην 53η Μπιενάλε, στο μεγαλύτερο και αρχαιότερο πανηγύρι τέχνης παγκοσμίως, δεν μπόρεσα να βρω ένα αφηγηματικό νήμα – ενδεχομένως και από δική μου αδυναμία. Είδα, βεβαίως, την έντονη, γεμάτη αυτοπεποίθηση παρουσία των Ρώσων, με καλό εθνικό περίπτερο, με καλούς καλλιτέχνες, με εκθέσεις συλλογών και ιδρυμάτων τους, με έργα χωνεμένης πρωτοπορίας και λάμποντος μεταμοντερνισμού. Είδα, όλοι είδαν, την πρωτοφανή επίθεση μάρκετινγκ των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, που διαφήμιζαν με ένταση και πολύ χρήμα τους παράδεισους real estate και κτιρίων στο Ντουμπάι, δεκάδες χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα, έτοιμα να υποδεχθούν την τέχνη, την κουλτούρα, την ψυχαγωγία, το σόπινγκ· έδειχναν περήφανα τις μακέτες των art malls, με υπογραφές διάσημων αρχιτεκτόνων, ανέπτυσσαν το κόνσεπτ των «ευκαιριών τέχνης», προέβαλλαν διάσημα ονόματα που ήδη εργάζονται εκεί, την τέχνη του Λούβρου και την τέχνη την contemporary, πλάι σε χαμογελαστές αραβικές οικογένειες με παιδικές κελεμπίες και τσαντόρ να ψωνίζουν Gucci και Louis Vuitton.
Μα να, αυτό είναι ένα κάποιο νήμα… Εικόνες από το κοντινό μέλλον. Και οι δύο, και οι Ρώσοι και οι Αραβες, προβάλλουν τη βούληση του παρόντος ως σχήμα του μέλλοντος.
Το ρωσικό οπλοστάσιο
Οι Ρώσοι, πλούσιοι από πετρέλαια και υπερήφανοι πάλι ύστερα από μια περίοδο αποσταθεροποίησης και ταπείνωσης, εξοικειωμένοι με την πρωτοπορία και την εννοιολογική – αφηγηματική τέχνη (είναι γεννήτορες), δείχνουν το εντυπωσιακό οπλοστάσιό τους: δυνατούς καλλιτέχνες, παράδοση αβάν-γκαρντ, και τώρα πια και συλλογές και μουσεία και γκαλερί. Ο Πάβελ Πεπερστάιν, στο εθνικό περίπτερο και στην κεντρική έκθεση του διευθυντή της Μπιενάλε, Ντάνιελ Μπέρνμπαουμ, εντυπωσιάζει ήσυχα, με μια μεγάλη αφήγηση του μέλλοντος, με ζωγραφιές και λόγια. Πώς θα είναι ο κόσμος τον 22ο αιώνα, τον 32ο κ.ο.κ., τι κτίρια και τι μνημεία θα υπάρχουν, τι προσδοκίες και τι λατρείες. Τέχνη τυπικά ρωσική, με γερές ρίζες στην Πρωτοπορία και τον μοσχοβίτικο κονσεπτουαλισμό, αλλά και πλήρη εξοικείωση με την παράδοση της ποπ και των ουτοπιών της επιστημονικής φαντασίας.
Μετά τον διανοητικό και ειρωνολυρικό Πεπερστάιν, η βίντεο υπερπαραγωγή της ομάδας των τεσσάρων καλλιτεχνών AES+F (Tatyana Arzamasova, Lev Evzovich, Evgeny Svyatsky, Vladimir Fridkes) σε πάει στο άλλο άκρο. Η 25λεπτη ταινία High Definition, γυρισμένη εξ ολοκλήρου με τεχνικές blue box και animation, απαρτίζεται από τρία μέρη, που προβάλλονται ταυτοχρόνως σε κυκλικό δωμάτιο με 9 οθόνες. Θέμα της, μια σύγχρονη εκδοχή των συμποσίων και των οργίων του περίφημου απελεύθερου Τριμαλχίωνα, εκ των πρωταγωνιστών στο Σατυρικόν του Πετρώνιου. Η σύγχρονη εκδοχή: μια cool, σχεδόν κατεψυγμένη εικονοποιία τρυφής, χλιδής και λαγνείας. Μοντέλα και τεκνά, σερβιτόροι και golden boys, μεγιστάνες, γκολφ, παγώνια, παπαγάλοι, πισίνες, κοκτέιλ, Κινέζοι, Αφρικανοί και υπερβόρειοι, υπερωκεάνια και ξενοδοχεία 5άστερα· όλα άχρονα και άχωρα, κι όλα συμφύρονται παραληρηματικά και κατεψυγμένα, ανέκφραστα, απαθή, υπό τους ήχους ρομαντικής συμφωνικής μουσικής.
Το «Συμπόσιο του Τριμαλχίωνα» θα μπορούσε να είναι συρραφή διαφημίσεων χλιδής, π.χ. της Louis Vuitton και των ξενοδοχείων Four Seasons· ή μια αφελής μεταμοντερνιά· εντέλει είναι μια ανατριχιαστική δυστοπία για τον άφυλο, αναίσθητο, άξενο κόσμο της χλιδολαγνείας και της απληστίας, μια βερσιόν «Θαυμαστού καινούργιου κόσμου», α λα Χάξλεϊ ή Φίλιπ Ντικ. Η παγωμάρα και η κενότητα των εικόνων είναι σαγηνευτική.
Κατά τούτο, κατά τη σύλληψη του κοντινού μέλλοντος καλλιτεχνικής τρυφής, Ρώσοι και Αραβες είναι οι μόνοι που μιλάνε ανοιχτά· οι μεν με καλλιτεχνικές αλληγορίες, οι δε με μάρκετινγκ του ανεγειρόμενου παρόντος.
Εθνικές ταυτότητες
Στην περιγραφή του ελληνικού περίπτερου με τον Λουκά Σαμαρά, προ ημερών, υπαινιχθήκαμε την απουσία μιας διακριτής ταυτότητας, όχι αναγκαστικά εθνικής, αλλά τουλάχιστον κοινωνικής, μιας ταυτότητας βλέμματος και συγχρονίας. Η Ελλάδα δεν την είχε. Η Αυστραλία την είχε: μιλούσε για την κουλτούρα της ερήμου και των αυτοκινήτων και των μοτοσικλετών, για τη μοντέρνα μυθολογία του Mad Max. H Ιαπωνία πρόσφερε μια εικονογραφία μοναδικά ιαπωνική – όπως θα την περιέγραφε ο Ρολάν Μπαρτ. Η Πολωνία εικονογραφούσε δραματικά και αφαιρετικά το μείζον ζήτημα της Ευρώπης: προσφυγιά και μετανάστευση. Οι ΗΠΑ έδειχναν τον κλασικό πρωτοπόρο τους, η Γαλλία την ανερχόμενη δύναμη του Λεβέκ, η Βρετανία τον δεξιοτεχνικό λυρισμό του ΜακΚουίν, η Ισπανία δύο καταξιωμένους ζωγράφους κ.ο.κ.
Ταυτόχρονα, αρκετά περίπτερα έδειξαν μη τυπικώς εθνικά έργα: είτε έδειξαν αλλοεθνείς καλλιτέχνες είτε φιλοξένησαν καλλιτέχνες της διασποράς είτε ανέθεσαν την επιμέλεια σε αλλοδαπούς κιουρέιτορ.
Φτιάχνοντας κόσμους
Στην παραδοσιακά αχανή έκθεση του διευθυντή στο κεντρικό περίπτερο των τζαρντίνι και στο Αρσενάλε, χορταίνεις έργα, αλλά δεν σου μένουν πολλά πράγματα. Η οικονομική κρίση δεν επιτρέπει τη χρηματοδότηση δαπανηρών φιλόδοξων έργων· τα κράτη κρατιούνται, οι γκαλερί κρατιούνται, οι συλλέκτες αναμένουν. Τα έργα κινούνται κι αυτά σε αυτό το ιδιότυπο πολιτικό – ψυχικό limbo. Πολλά σχέδια, όπως βλέπουμε όλο και συχνότερα στις εκθέσεις, μερικά βίντεο, ήσυχες ή έξυπνες εγκαταστάσεις, μανιέρες από τους καθιερωμένους, συχνά πληκτικές.
Εν συνόλω, έχεις την αίσθηση πως ο Μπέρνμπαουμ, που πήρε την εντολή διεύθυνσης σχετικά αργά, μετά την παραίτηση του Ρ. Στορ, προσπάθησε να χτίσει εκ των ενόντων μια έκθεση με πυρήνα το ανοιχτό και αισιόδοξο εύρημα «Φτιάχνοντας κόσμους», αλλά η διάχυτη απαισιοδοξία της κρίσης υπονόμευσε το πνεύμα και τα μπάτζετ. Αποτέλεσμα: μια έκθεση μάλλον μετέωρη, μεσαία, όχι κακή, αλλά συγκρατημένη, χωρίς κορυφές.
Συλλογή Πινό παραπλεύρως
Οχι ακριβώς μέρος της Μπιενάλε, ούτε καν μέρος των παράπλευρων εκδηλώσεων, αλλά η διπλή έκθεση της συλλογής του Φρανσουά Πινό στο παλάτσο Γκράσι και στην Dogana (τελωνείο) είναι must για κάθε επισκέπτη. Ο Πινό είναι ο συλλέκτης με τη μεγαλύτερη επιρροή διεθνώς, σύμφωνα τουλάχιστον με τις κατατάξεις των αμερικανικών περιοδικών τέχνης, άρα τα έργα της συλλογής, σίγουρα ακριβά και περιποιημένα, θεωρούνται αντιπροσωπευτικά του τρέχοντος γούστου και σίγουρα της αγοράς.
Λοιπόν, η έκθεση στο λαμπρό παλάτσο Γκράσι δεν μας συγκίνησε ιδιαίτερα. Καλοστημένα όλα, άλλα άψυχα. Το context και το παλάτσο τα κατάπιναν. Αντιθέτως, στην Ντογάνα, ο εξαιρετικά αναπλασμένος χώρος, το στήσιμο και η τολμηρότερη επιλογή έργων κρατούν τον θεατή. Οχι κορυφές κι εδώ, αλλά είδαμε ένα τουλάχιστον που μας καθήλωσε: το «Fucking Hell» των αδελφών Dinos και Jake Chapman, μισή ντουζίνα μακέτες από την κόλαση. Βέρμαχτ, Ες Ες, γυμνά κορμιά, γύπες, κρεματόρια, βάλτοι, αγχόνες, σβάστικες και Φολκσβάγκεν, τρικέφαλα ανθρωποτέρατα, παλουκωμένοι και διαμελισμένοι, τα πάντα όλα σε μικρογραφίες, σαν μικροσκοπικά στρατιωτάκια-παιχνίδια, με λεπτομερέστατες κατασκευές, εικονίζουν το κόνσεπτ των σαρδόνιων Τσάπμαν: Σκοπός όλης της ζωής είναι ο θάνατος. Ανατριχιαστικό, φασίζον, νοσηρό, σαγηνευτικό, πειστικό… Βγαίνεις και παραπατάς (www.jakeanddinoschapman.com).
Τα βραβεία
– Χρυσός Λέων εθνικού περιπτέρου στις ΗΠΑ και στον Bruce Nauman. Αναμενόμενο και ανιαρό: τα βραβεία μοιράζονται οι υπερδυνάμεις. Ο σπουδαίος Νάουμαν δεν είχε ανάγκη τη διάκριση, ενώ η έκθεσή του δεν διαφωτίζει τους αρχάριους, μα και δεν ενθουσιάζει τους γνώστες.
– Χρυσός Λέων καλλιτέχνη της κεντρικής έκθεσης «Making Worlds» στον Γερμανό Tobias Rehberger. Τυπικό βραβείο. Αλλά η έκθεση δεν πρόσφερε εκπλήξεις και κορυφώσεις, έτσι κι αλλιώς.
– Αργυρός Λέων νέου και υποσχόμενου καλλιτέχνη, στη Σουηδέζα Νathalie Djurberg. Αξια! Η εγκατάσταση γλυπτών και τα βίντεο με κούκλες από πλαστελίνη και πηλό είναι από τα πιο ενδιαφέροντα της έκθεσης. Αδρός βορειοευρωπαϊκός εξπρεσιονισμός, άγριοι κόσμοι παραμυθιών, σεξ και βία, σε ένα μοναδικό μείγμα.
– Από τις ειδικές μνείες σε άλλα έργα ξεχωρίζουμε τη διάκριση στους επιμελητές του σκανδιναβικού περίπτερου, που έδειξαν έργα από συλλογές, αναδεικνύοντας σε πρωταγωνιστές τους συλλέκτες.