ΠΩΛ ΓΟΥΝΤΡΑΦ
Πρώτη Δημοκρατία: Η πρόκληση μιας αρχαίας ιδέας
μετ. Χ. Σίνου
εκδ. Εκκρεμές
Το έργο του γνωστού Αμερικανού ελληνιστή Πωλ Γούντραφ εντάσσεται σε μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα σειρά ετερόκλητων μελετών που προσεγγίζουν πτυχές της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας για να απαντήσουν σε προβλήματα των καιρών μας, χωρίς να αναπαράγουν βολικές εθνοκεντρικές βεβαιότητες. Η «Πρώτη Δημοκρατία» άρχισε να γράφεται προ ολίγων ετών στην Αθήνα, με τη θέα της Ακρόπολης και της Πνύκας να στοιχειώνει τη φαντασία του συγγραφέα-περιηγητή και να του επιβάλλει το «αρχαιολογικό» καθήκον της αποκάλυψης των κύριων οδηγητικών αρχών («ιδεωδών») της αθηναϊκής δημοκρατικής πολιτείας.
Η πάντοτε ατελής εφαρμογή των συστατικών αξιών του δημοκρατικού ιδεώδους στη μακρά διάρκεια των δύο αιώνων της αθηναϊκής δημοκρατίας ιχνηλατείται με απλότητα ύφους, στοχαστική διάθεση και ιστορική ακρίβεια. Πρόκειται για μια πορεία διόλου ευθύγραμμη στον χώρο και τον χρόνο καθώς ο συγγραφέας μεταφέρεται διαρκώς στο παρόν της αμερικανικής πολιτικής ηγεμονίας και επιχειρεί, με πνεύμα συγκριτικό, να μεταγράψει τα δημοκρατικά ιδεώδη στα σημερινά συγκείμενα.
Η δημοκρατία ορίζεται ως μια μορφή διακυβέρνησης που πραγματώνει το ιδεώδες της λαϊκής κυριαρχίας, της «διακυβέρνησης από και για τον λαό», σύμφωνα με τη ρήση του Αβραάμ Λίνκλολν. Υπό αυτό το πρίσμα, η έννοια της ελευθερίας που ενυπάρχει σε κάθε δημοκρατική μορφή προσεγγίζεται αρνητικά ως ελευθερία από τις τυραννικές κυβερνήσεις που γνώρισε κατά καιρούς η πόλη-κράτος των Αθηνών και θετικά ως πολιτική ελευθερία συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων για το παρόν και το μέλλον της πόλης. Παρά τους υπαρκτούς και ενίοτε σκληρούς πολιτικούς αποκλεισμούς, η δημοκρατική προοπτική ενεργοποιείται, υποστηρίζει ο Γούντραφ, και μέσα από την υιοθέτηση ενός κανονιστικού δικαϊκού συστήματος έναντι του οποίου όλοι οι πολίτες είναι (ή οφείλουν να είναι) ίσοι. Πρόκειται για μια ακόμη αρχή που δεν εφαρμόστηκε ποτέ πλήρως σε εσωτερικό και εξωτερικό, διακρατικό, επίπεδο.
Αποδοχή της ισότητας
Οι μέχρι στιγμής διατυπωμένες αρχές – παραλλαγές μιας έννοιας ισότητας και δημοκρατίας ενδημούν στις περισσότερες αρχαίες θεωρίες περί άριστης πολιτείας. Τίθεται λοιπόν το ερώτημα για τον προσδιορισμό εκείνων των ιδεωδών της δημοκρατικής οργάνωσης που κάνουν τη διαφορά: Μόνο μέσα από την αποδοχή της φυσικής (και όχι εκ νόμου) ισότητας, την άνευ όρων εμπιστοσύνη στη σοφία και ευθυκρισία των πολιτών όπως εκφράζεται σε δημόσια και ανοικτά συστήματα διαβούλευσης μπορεί μια πολιτεία να είναι δημοκρατική.
Απαραίτητο συμπλήρωμα και αναγκαία προϋπόθεση όλων των παραπάνω, υποστηρίζει με σθένος ο συγγραφέας, είναι η επένδυση σε καθολικές παιδαγωγικές πρακτικές με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά για όλους τους πολίτες, ανεξάρτητα κοινωνικής και οικονομικής θέσης. Σε κάθε επιμέρους ανάλυση τονίζεται με ιδιαίτερη επιμονή η απόσταση των ιδεών από τη βιωμένη πραγματικότητα. Πολλά από τα δημοκρατικά ιδεώδη που αφορούν την ελευθερία της πολιτικής έκφρασης, την ανοικτότητα της πολιτικής διαβούλευσης, την ισότητα έναντι των νόμων, τις ίσες ευκαιρίες πρόσβασης στο αγαθό της παιδείας δεν πραγματώθηκαν στην Αθηναϊκή δημοκρατία.
Αλλωστε, είναι συχνά ακαταμάχητη η σαγήνη των «δημοκρατικών ειδώλων»: της κατάχρησης της αρχής της πλειοψηφίας, των στρεβλώσεων της ψηφοφορίας ως μορφής λήψης αποφάσεων και της παρελκυστικής λειτουργίας των αιρετών αντιπροσώπων. Το μεγαλείο όμως της Αθήνας έγκειται για τον Γούντραφ στην παρουσία «εντός των τειχών» της πόλης των όρων υπέρβασης των πολιτικών αποκλεισμών, ακόμη και ως θεωρητική δυνατότητα.
Η ιδιότυπη αυτή ομολογία πίστεως στον δυναμισμό του αθηναϊκού δημοκρατικού πολιτεύματος επιτρέπει στον συγγραφέα να γράψει σε ενεστώτα χρόνο για το παρόν και το μέλλον της αμερικανικής πολιτείας και ηγεμονίας. Αντί επιλόγου, ο Γούντραφ σχεδιάζει τον πρόλογο μιας αποσπασματικής πολιτικής πρότασης που περιλαμβάνει μια δέσμη πολιτικών, εκλογικών και εκπαιδευτικών μεταρρυθμιστικών προτάσεων για να επανέλθει η χώρα σε δημοκρατική τροχιά.
Αναλυτικές αδυναμίες
Η έρευνα του Γούντραφ εισάγει και τον πιο ανυποψίαστο αναγνώστη στις βασικές αρχές του δημοκρατικού πολιτεύματος και περιγράφει με ενάργεια τους κύριους θεσμούς της αθηναϊκής πόλης-κράτους. Την ίδια στιγμή προβάλλεται μια ιδεαλιστική εκδοχή της αρχαίας Αθήνας, εξωραΐζονται πολλά υπαρκτά πολιτικά προβλήματα και δεν αναλύονται επαρκώς οι υφιστάμενοι πολιτικοκοινωνικοί ανταγωνισμοί. Η ιστορική ανάλυση μένει διαρκώς δέσμια ηθικών κρίσεων που επιχειρούν περισσότερο να δικαιολογήσουν παρά να κατανοήσουν συγκεκριμένα ιστορικά φαινόμενα. Οι αναλυτικές αδυναμίες του εγχειρήματος μεταφέρονται και στον τρόπο με τον οποίο ο Γούντραφ επιλέγει να σχολιάσει τα προβλήματα του παρόντος και να προσφέρει λύσεις καθώς δεν σχολιάζει βασικές πτυχές της αμερικανικής πραγματικότητας που υπονομεύουν εμπράκτως τις δημοκρατικές αρχές. Παρά τα όποια προβλήματα, η «Πρώτη Δημοκρατία» δεν παύει να συμβάλει ουσιαστικά σε έναν διάλογο που οφείλει συνεχώς να διεξάγεται περί των όρων και των ορίων της δημοκρατικής διακυβέρνησης.
* Ο κ. Γ. Γιαννακόπουλος είναι πολιτικός επιστήμων και ιστορικός στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.