Ο Μάρτιν Χάμπτον είναι ένας συμπαθής Αγγλος κινηματογραφιστής. Βρέθηκε στην Κω όχι με τις ορδές των τουριστών αλλά ως ταλαντούχος ντοκιμενταρίστας, προσκαλεσμένος του 1ου Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου «Ιπποκράτης». Ο Μάρτιν εγκατέλειψε την αρχιτεκτονική χάριν της Οπτικής Ανθρωπολογίας και για τις ανάγκες της διπλωματικής του εργασίας γύρισε ένα εικοσάλεπτο φιλμ με τον τίτλο «Εμμονές»: οι ιστορίες τεσσάρων, φαινομενικά συνηθισμένων ανθρώπων, οι οποίοι όμως μοιράζονται μιαν άκρως αυτοκαταστροφική εμμονή: συλλέγουν ή αγοράζουν μετά μανίας αντικείμενα χωρίς να πετούν ποτέ τίποτα. Ζούνε βίους σιωπηρής απόγνωσης μέσα σε αυτοσχέδιους λαβύρινθους, σε χώρους ασφυξίας – τα σπίτια τους. Μια γυναίκα δεν πετάει ούτε τα ρολά από το χαρτί υγείας ή τα αδειανά μπουκάλια των σαμπουάν – ονειρεύεται όμως ότι κοιμάται μέσα σε ένα άδειο σπίτι, που έχει μόνον ένα κρεβάτι. Ονειρεύεται τον μινιμαλισμό, αλλά την έλκει ένας εφιαλτικός μαξιμαλισμός. «Δεν πετάω τίποτα», λέει στην κάμερα, «μπορεί να το χρειαστώ κάποια στιγμή και δεν θα το έχω, και τότε τι θα γίνει;»
Εύρος, ποικιλία
Οι «Εμμονές» ήταν μία από τις ογδόντα πέντε ταινίες που προβλήθηκαν σε ένα κινηματογραφικό φεστιβάλ που επιμελήθηκε η Λουκία Ρικάκη, με βασική θεματολογία την υγεία. Πραγματοποιήθηκε στην Κω -νησί του Ιπποκράτη άλλωστε- από την 1 έως τις 6 Σεπτεμβρίου. Ογδόντα πέντε ντοκιμαντέρ μικρού, μεσαίου και μεγάλου μήκους από τριάντα μία χώρες, απ’ όλο τον κόσμο. Οι «Εμμονές» ήταν ένα μικρό, εξαιρετικό δείγμα του εύρους και της ποικιλίας που είχαν οι ταινίες που συμπεριλήφθηκαν στο πρόγραμμα ενός φεστιβάλ που, εκ πρώτης όψεως, μύριζε «ιατρική».
Η αλήθεια είναι πως, όταν έλεγα ότι θα παρακολουθούσα ταινίες, το κύριο θέμα των περισσότερων ήταν ο καρκίνος, η καρδιοπάθεια, το εγκεφαλικό, η παράλυση, η διανοητική υστέρηση, οι ψυχώσεις, η κατάθλιψη, ο θάνατος εν τέλει, αντίκριζα εκφράσεις συμπάθειας και κατανόησης ή εισέπραττα σχόλια, όπως: «Γιατί θες να το κάνεις αυτό στον εαυτό σου;» Η αλήθεια επίσης είναι πως είναι περίεργο να επισκέπτεσαι ένα νησί για πρώτη φορά και να περνάς το χρόνο σου σε μια κλειστή σκοτεινή αίθουσα προβολών ή, μετά τη δύση του ηλίου, σε θερινό κινηματογράφο. Κι όμως, έτσι πέρασα το χρόνο μου στην Κω. Δεν ήταν ζήτημα ψυχαναγκασμού (θέλω να νομίζω), απλώς, οι περιλήψεις στο πρόγραμμα του φεστιβάλ με είχαν προϊδεάσει για άκρως ερεθιστικά και ενδιαφέροντα θέματα, που μπορεί ένας γιατρός να έβρισκε παγερά αδιάφορα.
Ο απολογισμός μου ως προς την ποσότητα ήταν 30 ταινίες μέσα σε τρεις ημέρες, στο κλειστό κινηματοθέατρο «Ορφέας» και, μερικά τετράγωνα μακριά, στον θερινό «Ορφέα». Ο τελευταίος είναι μεγάλος και χαλαρωτικός, ο χειμερινός όμως βρίσκεται στην πλατεία Ελευθερίας, στο ιστορικό κέντρο της Χώρας, πλάι στο αρχαίο Ασκληπιείο, τους μιναρέδες, τα κάστρα, μα και τους ωραιότατους ποδηλατοδρόμους του νησιού.
«Ανοιχτό πανεπιστήμιο»
Το φεστιβάλ ξεκίνησε στο νησί του Ιπποκράτη την 1η Σεπτεμβρίου, διότι υπήρχε λόγος, όπως μας είπε ο δήμαρχος, κ. Γιώργος Κυρίτσης: την ημέρα αυτή, οι γυναίκες του νησιού φτιάχνουν ματσάκια από ρόδι, σταφύλια, σκόρδο, πλατανόφυλλα και κλωνάρια ελιάς και τα ρίχνουν στη θάλασσα. Η 1η Σεπτεμβρίου σηματοδοτεί την αρχή του εκκλησιαστικού έτους και το έθιμο συμβολίζει την καλή ευχή: το σκόρδο για το μάτι, το πλατανόφυλλο για τη μακροζωία, η ελιά για την ειρήνη και την αγάπη κ.ο.κ.
Σε πρώτη φάση, φαίνεται η ευχή να έπιασε. Κάτι η ιπποκρατική παράδοση του νησιού -έντονη όχι μόνο στις ονομασίες δρόμων, σχολείων και νοσοκομείων αλλά και στις αναφορές των ντόπιων-, κάτι η δραστήρια Κινηματογραφική Λέσχη του νησιού, το γεγονός ακόμα ότι σχεδόν όλοι οι Ελληνες και ξένοι συντελεστές των ταινιών ήταν παρόντες και συνομίλησαν με το κοινό, και βέβαια, ο ομολογουμένως πηγαίος ενθουσιασμός του δημάρχου (αλλά και του αντιδημάρχου), όλ’ αυτά προσέδωσαν μιαν ατμόσφαιρα πολύ ευχάριστη κι ελπιδοφόρα. Παράδειγμα: κάθε μεσημέρι πραγματοποιούνταν σε καφέ της πλατείας Ελευθερίας ανοιχτές σε όλους συνεντεύξεις Τύπου με τους δημιουργούς των ταινιών που προβλήθηκαν την προηγούμενη ημέρα. Οταν ρώτησα μια κυρία δίπλα από την Κω, πώς έβλεπε όλη αυτή την ιστορία, απάντησε πανευτυχής: «Αυτά τα πράγματα είναι για μας σαν ανοιχτό πανεπιστήμιο». «Θέλετε, δηλαδή, να συνεχιστεί». «Αστειεύεστε;»
Ευαίσθητη χορδή
Οι προβολές είχαν κόσμο – ακόμα κι αυτές των δέκα, έντεκα το πρωί. Νέους, μεσήλικους, ντόπιους, ξένους, σχετικούς αλλά και άσχετους. Μια κυρία, ψυχολόγος το επάγγελμα, ήρθε από την Κρήτη ειδικά για το φεστιβάλ, ενώ συνέρρεαν επίσης κάμποσοι γιατροί, νοσηλευτές, φυσιοθεραπευτές. Τα βράδια είχε φυσικά την τιμητική του ο θερινός «Ορφέας». «Ηρθα για την ταινία με την αρθρίτιδα», άκουσα να λέει κάποιος πίσω μου σε έναν συντοπίτη του. «Εγώ είμαι περίεργος να δω αυτή με την ουτοπία της αθανασίας», αποκρίθηκε ο άλλος. Κακά τα ψέματα: μια μειοψηφία πάντα ενδιαφέρεται για τέτοια φεστιβάλ, αυτοί οι λίγοι είναι που τρέχουν σε αυτές τις διοργανώσεις και τους δίνουν ζωή. Για πρώτο φεστιβάλ, όμως, ήταν όντως μια απρόσμενη έκπληξη.
Και ο φόβος του «δύσκολου» θέματος; Αυτό ήταν ένα ζήτημα που πολύ προβλημάτισε τους διοργανωτές. Η απάντηση όμως δόθηκε από την ποιότητα των ταινιών και το ανοιχτό βλέμμα των δημιουργών, μολονότι μιλάμε για μια θεματολογία που συνήθως κάνει τα στόματα να βουβαίνονται: ποιος θέλει να μιλάει για αρρώστιες; Κι όμως: οι ταινίες έκαναν γκελ στον απλό κόσμο, η συγκίνηση ήταν έκδηλη, κυρίως στο «Q & A» που ακολουθούσε των προβολών. Κάποιοι ταυτίζονταν με τις καταστάσεις που έβλεπαν στο πανί (άνθρωποι που έχασαν αγαπημένα πρόσωπα, με οικογενειακά ιστορικά ψυχολογικών διαταραχών ή διανοητικής υστέρησης, σηκωνόντουσαν και μιλούσαν ανοιχτά με τους σκηνοθέτες). Ο κόσμος θέλει να βλέπει πραγματικούς ανθρώπους -ντοκιμαντέρ ήταν, θυμίζω- να νικούν αρρώστιες ή έστω να ηττώνται με το κεφάλι ψηλά. Η ευαίσθητη χορδή του καθενός μας ταλαντώθηκε και τεντώθηκε πολλές φορές κατά τη διάρκεια αυτών των προβολών. Μικρές, αναγκαίες, λυτρωτικές καθάρσεις σαν τους μικρούς θάνατους που βιώνουμε καθημερινά, εντός και εκτός της σκοτεινής αίθουσας.
Διαμαντάκια που έλαμψαν στο νησί του Ιπποκράτη
Για τις «Εμμονές» τα είπαμε. Ενδεικτικά να αναφέρουμε τι ξεχωρίσαμε από τις τριάντα ταινίες που προλάβαμε να δούμε:
– Ο «Αγγλος χειρουργός» του Τζέφρι Σμιθ διατηρεί τη δύναμή του μετά και την τρίτη προσωπική παρακολούθησή του. Τυπικό δείγμα άρτιου ντοκιμαντέρ στην παράδοση του BBC, σε συνδυασμό με την αριστοτεχνική αφήγηση ενός κινηματογραφικού non-fiction novel.
– Θυμάστε τον Πολωνό ηθοποιό Γέρζι Νόβακ, ο οποίος ερμήνευσε έξοχα τον Ροβεσπιέρο στον «Δαντών» του Βάιντα; Στα 84 του αποφάσισε, αφού πεθάνει, να δωρίσει το σώμα του στην επιστήμη και η εκπληκτική «Υπαρξη» του Μαρσίν Κοσάλσκα είναι το χρονικό ενός συγκινητικού, γλυκόπικρου αποχαιρετισμού σε μια πλούσια, δημιουργική ζωή. Παρά τις (λίγες μα σοκαριστικές) σκηνές των νεκροτομείων, στην ταινία κυριαρχεί ο χιουμορίστας Νόβακ και ο ύστατος σεφερικός στίχος «Ο,τι πέρασε, πέρασε σωστά».
– «Παράταση ζωής»: αριστουργηματικό ντοκιμαντέρ των Σουηδών Μπίγκερτ και Μπέργκστρομ πάνω στην αναζήτηση της αθανασίας. Ενα οπτικό δοκίμιο πάνω στο «Τελευταίον Μυστήριον», όπως ορίζει η Ορθόδοξη Εκκλησία το θάνατο, σπάνιας εικαστικής ομορφιάς, στεγνής ποίησης, οικονομίας και εσωτερικής έντασης.
– Η Αμερικανίδα Σάρλοτ Γκλιν καταγράφει με την κάμερά της την ιδιότυπη ενηλικίωση της διανοητικά καθυστερημένης αδελφής της Ραχήλ. Παρά την προσωπική εμπλοκή της σκηνοθέτιδος, το «Η Ραχήλ είναι…» ισορροπεί έξοχα μέσα από μια υποδειγματική αφήγηση. Ενα οπτικό ημερολόγιο που απλώνεται σε πολλά πεδία και δεν μας αφήνει ασυγκίνητους. Γενικά, η «προσωπική κάμερα» (ταινίες γυρισμένες από εμπλεκόμενα πρόσωπα) ήταν κοινό χαρακτηριστικό και άλλων πολύ δυνατών ταινιών, όπως στα «Οταν ο Μπένι ξύπνησε απ’ το κώμα», «Υπέρτατη αγάπη», «Διάττοντες αστέρες», «Λόρα και Αν για πάντα», «Καταιγίδα ψυχής», «Διάφανος χρόνος» και στο συγκλονιστικό «Ο μπαμπάς μάς ξέχασε».
– Το χιούμορ δεν έλειψε από το φεστιβάλ: η Φοίβη Μπράουν το καταφέρνει με το εξαιρετικό «99 προς 1: Ο Ωοθηκικός καρκίνος κι εγώ», όπως και ο Μπεν Πίκοκ με το «Πέταλα – Ταξίδι στην αυτοανακάλυψη» και, κυρίως, η ευφυής Σάρα Φέινμπλουμ με το «Αναζητώντας… την καρδιά της σοκολάτας» (όπου και η γλυκιά εμμονή οτιδήποτε σοκολατένιου).
– Το «Ελπίδα» του Εντουιν Τσεν από τη Σιγκαπούρη είναι ένα πραγματικό ντοκουμέντο, γυρισμένο με μαεστρία, με θέμα το παράνομο εμπόριο νεφρών στις Φιλιππίνες.
– Στην «Πτήση από το σκοτάδι», ο Καναδός Τρέβορ Γκραντ αφηγείται το δίλημμα ενός ανθρώπου που πάσχει από μανιοκατάθλιψη: ο Ινδιάνος Πέρσι, ιδιοφυής φοιτητής αστροφυσικής, με αδυναμία στη Θεωρία των Χορδών, μπορεί να χάσει την αυξημένη του αντίληψη στα πολύπλοκα μαθηματικά αν ακολουθήσει φαρμακευτική αγωγή. Ειδικά η μορφή του Πέρσι στοιχειώνει.
– «Τσι: Η κινεζική τέχνη της ίασης» της Γερμανίδας Σολβέιγ Κλάσεν, ή πώς ένα θέμα που συνήθως καταδικάζεται από αφελείς new age οπτικές, αναδεικνύεται μέσα από μια πολύ ουσιαστική, σοβαρή προσέγγιση.
– «Επιλογή ζωής: Το ανθρωπιστικό δίλημμα του δρ. Τζέιμς Ορμπίνσκι» του Καναδού Πάτρικ Ριντ, ένα ακόμα δυνατό ντοκουμέντο πάνω στο δράμα της Σομαλίας και τη φρίκη της Ρουάντας, έχοντας στο επίκεντρο τον βραβευμένο με Νομπέλ Ειρήνης δρα Τζέιμς Ορμπίνσκι.
– Από ελληνικής πλευράς, οι ταινίες «Ασάντε σάνα» και «Στη Γάζα» του Ανδρέα Θωμόπουλου σαφώς και ξεχωρίζουν, όπως επίσης οι «Λουόμενοι» της Εύας Στεφανή. Από τους πιο νέους δημιουργούς, το «Κατοικίδιο» και το «Αποχαιρετισμός στα όπλα» των Μιχαήλ Γαβριήλ Ζενέλη και Νάνσυς Σπετσιώτη αντίστοιχα, υπόσχονται πολλά. Τέλος, ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε «Το χρονικό μιας διαδρομής» των Δανάης Παπαδάτου και Μιχάλη Γαλανάκη, με θέμα την ψυχολογική υποστήριξη των παιδιών της Φαρκαδόνας όταν μετά το δυστύχημα στο πέταλο του Μαλιακού έχασαν επτά συμμαθητές τους.