Τις τελευταίες ημέρες, μετά την προκήρυξη των εκλογών, διαβάζουμε και ακούμε συχνά από πολιτικούς, στην τηλεόραση, στο ραδιόφωνο, στις εφημερίδες, τη φράση «ας ξαναβρούμε τον πολιτικό πολιτισμό μας». Ο πολιτισμός είναι την ίδια στιγμή το πεδίο άσκησης της πιο υψηλής και της πιο χαμηλής πολιτικής. Πολλές φορές είναι το όχημα της πολιτικής, η κολυμβήθρα όπου κάτι, οτιδήποτε, «ξεπλένεται» βαπτιζόμενο πολιτισμός. Ωστόσο πολιτική και πολιτισμός αλληλοεπηρεάζονται διαρκώς, συναποτελούν έναν ενιαίο κόσμο· τον κόσμο μας, τη ζωή μας. Οι εκλογές της 4ης Οκτωβρίου είναι η αφορμή να καλέσουμε ανθρώπους του πολιτισμού, δημιουργούς και δάσκαλους, και να τους θέσουμε τρία ερωτήματα:
– Η περίοδος αβεβαιότητας και κρίσης, που διανύουμε τους τελευταίους μήνες, εμπνέει ή αποθαρρύνει την παραγωγή πολιτισμού;
– Το κοινό ζητάει παρηγοριά ή την ωμή αλήθεια;
– Τα τελευταία χρόνια της αμηχανίας και της δυσφορίας, η πνευματική ζωή προσφέρει στους ανθρώπους εργαλεία για κατανόηση ή υπέρβαση της πραγματικότητας;
Χωρίς να ενδύονται τον ρόλο του «σοφού» -το διευκρίνισαν όλοι αυτό- απαντούν, προσπαθώντας να αφουγκραστούν, να διαβάσουν, να ερμηνεύσουν τα σημάδια των καιρών. Κάποιοι βλέπουν φως και ελπίδα. Αλλοι είναι απαισιόδοξοι, πικροί. Ολοι, όμως, συμφωνούν ότι η τέχνη για να ανυψωθεί έχει ανάγκη από μια κοινωνία που θα βρει το κουράγιο να σταθεί στοχαστική απέναντι στον εαυτό της.
Σωτήρης Γκορίτσας, σκηνοθέτης
Ας βυθιστούμε φωταγωγημένοι
Παλαιότερα πίστευα ότι η δημιουργία στην τέχνη χρειάζεται συνθήκες στέρησης και κρίσης. Παράδειγμα η δεκαετία του ’60, η δικτατορία κ.λπ. Και ότι στις περιόδους ειρήνης, παραμονεύει για τον δημιουργό η παγίδα που λέγεται επανάληψη, μανιέρα. Λάθος μου! Δεν είχα φανταστεί την κρίση που ζούμε σήμερα στην Ελλάδα. Μια ιλιγγιώδη κούρσα προς τον γκρεμό ανάμεσα από τις φωτιές που καίνε τη χώρα. Η παραγωγή πολιτισμού σήμερα μοιάζει σαν να προσπαθείς να ισιώσεις τα καδράκια που έχουν στραβώσει στην τραπεζαρία του Τιτανικού! Αλλά και τι άλλο να κάνεις; Ας βυθιστούμε τουλάχιστον φωταγωγημένοι και με κάποιο έστω στυλ. Το κοινό της τέχνης πάντα ζητούσε και τα δύο: Και να αναγνωρίζει δηλαδή τον εαυτό του και τους γύρω του, με τα καλά του και τα χάλια του. Και να νιώσει στο τέλος, με τη ματιά του δημιουργού να τον αγκαλιάζει, ότι κατάφερε να διακρίνει την αμυδρή εκείνη αχτίδα φωτός που δύσκολα διακρίνουμε στη ζωή μας.
Οι «πνευματικοί» άνθρωποι -τι όρος κι αυτός, οι άλλοι, δηλαδή, τι είναι;- δεν ζουν σε γυάλες. Επηρεάζονται όπως όλοι από την τρικυμία της κοινωνίας. Κάποιοι διαλέγουν να σερφάρουν επιδέξια στον αφρό. Αλλοι προσπαθούν να βουτήξουν όσο πιο βαθιά μπορούν στο σκοτεινό νερό. Και στις δύο κατηγορίες νομίζω ότι όταν υπάρχει καθαρή ματιά, ταλέντο και χιούμορ, μπορούν να μας φωτίσουν κρυφές γωνιές της πραγματικότητας, αλλά και να μας παρασύρουν στην υπέρβασή της.
Κατερίνα Ευαγγελάκου, σκηνοθέτις
Οι νόμοι δεν γεννούν ταλέντα ούτε ομορφιά
Συνηθίσαμε να απαντάμε στη βιαιότητα του κράτους -η απραξία είναι μια μέγιστη μορφή βιαιότητας και μόνο θυμό μπορεί να προκαλέσει- με αμυντικούς όρους. Ο πολιτισμός δεν είναι, λέγαμε, ισοβαρής με το μεροκάματο των ανέργων, με την εξωτερική πολιτική, με το δημόσιο χρέος, με τα δάση που καίγονται κ.ο.κ., μπορεί να περιμένει. Και περιμένοντας, ας δούμε λίγο κάποια σημάδια από την έλλειψή του.
Στη Γερμανία το σκάνδαλο της Siemens – στο Βερολίνο, ο Πάνος Κούτρας εκπροσώπευσε την Ελλάδα με την ταινία «Στρέλλα».
Η ΕΡΤ ξόδεψε εκατομμύρια ευρώ για την Καλομοίρα – ο Λάνθιμος έφερε βραβεία από τις Κάννες και το Σεράγεβο με ταινία κόστους λίγων εκατοντάδων χιλιάδων ευρώ.
Οι Ελληνες επιχειρηματίες επενδύουν στο ποδόσφαιρο – ο Τσίτος κι ο Καφετζόπουλος επενδύουν στον κινηματογράφο και φέρνουν βραβεία από το Λοκάρνο.
Οι κυβερνήσεις τσαλαβουτούν στην παιδεία – ο 28χρονος μαθηματικός Κωνσταντίνος Δασκαλάκης εντυπωσιάζει τη διεθνή επιστημονική κοινότητα και βραβεύεται για τη συνεισφορά του στη θεωρία των αλγορίθμων.
Στην Ελλάδα δεν υπάρχει υπουργείο Περιβάλλοντος ούτε δασολόγιο – ομάδες πολιτών φτιάχνουν πάρκο στην καρδιά των Εξαρχείων γνωρίζοντας ότι κάποιος δήμαρχος θα στείλει μια νύχτα τα συνεργεία με τα πριόνια.
Στο Βατοπέδιο το χρήμα διαρρέει απ’ τα ράσα στις τσέπες υπουργών που κάνουν μπίζνες με ακίνητα – ο Λευτέρης Βογιατζής στήνει τις παραστάσεις του σε θέατρο 100 τ.μ., ενώ ο Αρης Ρέτσος ζωντανεύει τον αρχαίο ελληνικό λόγο μπροστά σε ελάχιστους θεατές.
Υπουργοί στήνουν μπίζνες με εφοπλιστές – ο 19χρονος κλαρινετίστας Διονύσης Γραμμένος κερδίζει το πρώτο βραβείο στη νεανική Eurovision, ενώ ο Δ. Μαρίνος με το μαντολίνο του ταξιδεύει στο Χάρβαρντ και σε όλη την Αμερική, μαγεύοντας τους ακροατές του με οκτώ χορδές.
Τα κανάλια ασχολούνται με τα σκάνδαλα – ο Γιώργος Ρόρρης ασχολείται με τις ρυτίδες των μοντέλων, αποτυπώνοντας τον χρόνο και τον θάνατο.
Στην Ελλάδα γίνονται όμορφα πράγματα, από όμορφους και ταλαντούχους ανθρώπους, την ίδια στιγμή που άσχημοι άνθρωποι με μάλλον κακές συνήθειες, ξοδεύουν χρήματα, από πτωχευμένα ταμεία, για τις προεκλογικές τους εκστρατείες. Οι νόμοι δεν γεννούν ταλέντα ούτε ομορφιά. Μπορούν, ίσως, να υποστηρίξουν τα όμορφα πράγματα, όπου υπάρχουν. Μακάρι να το έκαναν.
Μάρω Δούκα, συγγραφέας
Παρηγοριά κι ελπίδα μέσα από την αλήθεια
Ο πολιτισμός, πέρα απ’ τον τυπικό ορισμό που τον θέλει ως το σύνολο των πνευματικών και των υλικών επιτευγμάτων του ανθρώπου, συνδέεται αμφίδρομα με όλες τις εκδηλώσεις της ζωής μας, από τις πιο απλές και ευτελείς έως τις πιο σύνθετες και υψηλόφρονες. Επομένως, με θετικό ή αρνητικό πρόσημο, ουδέποτε παύει να λειτουργεί και να μετασχηματίζεται. Σε ό,τι αφορά την καλλιτεχνική δημιουργία, στον βαθμό που ο καλλιτέχνης ενσωματώνει δημιουργικά στον διάλογο με την τέχνη του τη συλλογική αγωνία, η αβεβαιότητα και η κρίση θα μπορούσαν να επιδράσουν ευεργετικά στη δουλειά του, προκαλώντας τον, κυρίως, στο να δοκιμάσει εκ νέου την αντοχή των υλικών του και στο να επανεξετάσει τα θεμελιώδη ερωτήματα που τον τροφοδοτούν.
Η παρηγοριά και η ελπίδα είναι, έτσι ή αλλιώς, εγγεγραμμένες στο κύτταρο της τέχνης. Από μόνες τους, όμως, εάν δεν τείνουν προς την αναζήτηση της αλήθειας, είναι ίσως κενές ουσίας. Οσο για το κοινό της τέχνης, δεν είμαι σε θέση να απαντήσω για λογαριασμό του, θα ευχόμουν μόνο να αναζητούσε την παρηγοριά και την ελπίδα μέσα από τη δυναμική συνειδητοποίηση των πολλών και ποικίλων παραμέτρων της αλήθειας.
Επειδή ως πεζογράφος έχω κληθεί να πω τη γνώμη μου, θα έλεγα ότι η πεζογραφία μέσα από την όποια ανάπλαση ή επινόηση της πραγματικότητας και πέρα από την όποια αφηγηματική ανασύνθεση του κόσμου, το μόνο που μπορεί να προσφέρει, εκτός από την απόλαυση της ανάγνωσης, είναι η διατύπωση ερωτημάτων ικανών να ενεργοποιήσουν όχι μόνο το συναίσθημα του αναγνώστη, αλλά και τη λογική του.
Λαέρτης Βασιλείου, ηθοποιός
Κοινωνία βανδάλων…
Κάθε φορά που υπάρχει κρίση ανθεί η παραγωγή του πολιτισμού. Ανθούν ιδέες. Βέβαια, μιλάμε για έναν αέναο κύκλο γιατί δεν ξέρουμε αν οι ανάγκες γεννούν τις ιδέες ή οι ιδέες γεννούν την ανάγκη για αλλαγή. Οταν αναφέρομαστε στο κοινό της τέχνης, πριν απαντήσουμε αν αυτό ζητάει παρηγοριά και ελπίδα ή την ωμή αλήθεια, πρέπει να δούμε για ποιο κοινό μιλάμε. Για το κοινό που έρχεται σε ένα λαϊκό θέατρο όπως αυτό της Επιδαύρου ή για το κοινό που βλέπει μια έκθεση στην γκαλερί Ζουμπουλάκη; Γιατί το ένα κοινό είναι εντελώς διαφορετικό από το άλλο. Παντού υπάρχουν κάποιες ευαίσθητες ψυχές που ζητούν ελπίδα και ώθηση. Αλλά κι αυτό ακόμη χρειάζεται ψυχική ηρεμία.
Πώς, για παράδειγμα, θα έρθει μια οικογένεια να παρακολουθήσει Τσέχοφ όταν ο πατέρας ή η μητέρα αγωνιούν αν θα έχουν αύριο δουλειά; Πάντως, πιστεύω ότι η περίοδος που διανύουμε εμπνέει την τέχνη. Αλλά πιστεύω, επίσης, ότι και να σταματήσουμε να παράγουμε πολιτισμό, για ένα χρόνο, ας πούμε, καλό θα μας κάνει. Εχουμε πληθωρισμό πολιτισμού, σε βαθμό που αρχίζει να γίνεται φθηνός. Οσο για την υπέρβαση της πραγματικότητας, δεν νομίζω ότι είναι εύκολο να την προσφέρει η τέχνη. Τι να υπερβούμε; Τη μεγάλη φωτιά; Είμαστε κοινωνία βανδάλων. Και φτάνει πια με αυτήν την καραμέλα «φταίνε οι πολιτικοί». Είναι συγγενείς μας, φίλοι μας, γνωστοί μας, μεγαλώσαμε στο ίδιο περιβάλλον.
Ν. Ε. Καραπιδάκης, ιστορικός
Είναι ταυτόχρονα θέση και αντίθεση
Ο πολιτισμός είναι παντού. Και πάντα. Πιο ναρκισσιστικός σε περιόδους κανονικότητας και βεβαιότητας, πιο ώριμος σε περιόδους κρίσης και αβεβαιότητας. Στην πρώτη περίπτωση οι άνθρωποι αυτοθαυμάζονται και ζητούν από τον πολιτισμό τους να τους ανταποδώσει την εικόνα που θέλουν να έχουν για τον εαυτό τους. Αντανακλάται τότε, μέσα στα έργα τέχνης, η εξιδανικευμένη και γαλήνια εικόνα μιας κοινωνίας που τα μέλη της δεν θα ήθελαν να τη δουν να αλλάζει. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η τέχνη είναι συμφιλιωμένη με την κοινωνία της, τη συνθέτει. Αλίμονο, όμως, οι εικόνες είναι φαντασιώσεις και διαλύονται στον χρόνο που παίρνει μαζί του και την κοινωνία και την τέχνη που τις παρήγαγε.
Σε περιόδους κρίσης και αβεβαιότητας, οι άνθρωποι γίνονται πιο στοχαστικοί μπροστά στις εικόνες τους και αμφισβητούν τις εξιδανικεύσεις τους. Δεν τις εμπιστεύονται άλλο· αναζητούν νέες, στην απόχρωση της μελαγχολίας τους. Σε αυτή την περίπτωση ο πολιτισμός δεν είναι πια η σύνθεση μιας θέσης και μιας αντίθεσης, αλλά είναι θέση και αντίθεση ταυτόχρονα. Ζούμε, πιστεύω, μια τέτοια περίοδο που δίδει τον δικό της πολιτισμό, αναθεωρώντας τις εικόνες μας. Ο πολιτισμός, άλλωστε, παύει να παράγεται όταν μια κοινωνία αρνηθεί στον εαυτόν της τη δυνατότητα του αναστοχασμού της, επιμένοντας στον ναρκισσισμό της.
Σ’ αυτό τον αναστοχασμό εντάσσεται, από καταβολής, και η αναζήτηση της παραμυθίας και της αλήθειας. Η τέχνη υπηρετεί την αναζήτηση της αλήθειας και φιλοδωρεί την παρηγορία, αμφισβητώντας τον αυτοθαυμασμό της κοινωνίας της. Μαζί με τη φιλοσοφία της εποχής της παράγει τις έννοιες που επιτρέπουν τον αναστοχασμό, τη διόρθωση της αναπαράστασης, την επανανάγνωση του παραπλανητικού αφηγήματος. Γίνεται η ίδια φιλοσοφία. Η εποχή μας δεν παράγει μόνο αμηχανία και δυσφορία. Είναι και εποχή μεγάλης γενναιότητας, αφού τόλμησε να αμφισβητήσει πολλές βεβαιότητες, πολλούς ιδρυτικούς μύθους. Είναι οπωσδήποτε μια εποχή ωριμότητας. Δεν μπορώ όμως να ξέρω πόσο καλά θα μπορέσει να διαχειριστεί την ωριμότητά της.
Θεοκλής Καναρέλης, αρχιτέκτων
Κουράγιο για ζωή πραγματική
Ως παραγωγή πολιτισμού θα θεωρήσουμε τα ίχνη του ανθρώπου από την πρόσφατη ιστορία του έως και το απώτατο παρελθόν του. Ο πολιτισμός είναι μια υλική και πνευματική μαρτυρία. Κάθε γενιά πιο ανώδυνα αξιολογεί τους προηγούμενους και τους άλλους πολιτισμούς παρά τον δικό της. Η σύγχρονη κρίση, που βιώνουμε όχι τους τελευταίους μήνες αλλά τις τελευταίες δεκαετίες, είναι μια κυκλική κατασκευή με ελεγχόμενα μεσοδιαστήματα ανάπαυσης και ένα φτωχό και χυδαίο μεσσιανισμό που δεν μπορεί να λυτρώσει τον άνθρωπο. Η κρίση είναι ένα τραύμα, μια διαταραχή που παραμένει ανοιχτή στην ίαση, στην επιμόλυνση και σπανιότερα στη μυροβλησία.
Η τέχνη, η αλήθεια και η παρηγοριά είναι λέξεις που αποδυναμώνονται από τα επίθετα (η σύγχρονη τέχνη, η ωμή ενίοτε και η μαγειρεμένη αλήθεια, και η προσωρινή παρηγοριά). Αν στην αυγή αυτού που ονομάζουμε πολιτισμό, μια από τις πρώτες κατασκευές του ανθρώπου είναι οι ταφές του, γίνεται αυτόματα κατανοητό ότι το ερώτημα του θανάτου είναι συνυφασμένο με αυτό που ονομάζουμε τέχνη και είναι ένα από τα βασικά (θεμελιώδη) συστατικά στοιχεία του πολιτισμού. Το ερώτημα του θανάτου διαπερνά όλη την τέχνη από τους αρχαίους χρόνους μέχρι και σήμερα γι’ αυτό και ο πολιτισμός στο σύνολό του είναι σύγχρονος. Η τέχνη έχει μια βαθιά σχέση με το πένθος και το πένθος είναι ένας μηχανισμός παρηγοριάς.
Το κοινό της τέχνης με την τέχνη έχει την ασυνείδητη αλλά και αποκλειστική σχέση που έχει κάθε αντικείμενο με τη σκιά του. Το ανέσπερο φως της δεν σε βοηθά να κατανοήσεις την πραγματικότητα, σου δίνει όμως κουράγιο για να ζήσεις πραγματικά… Σήμερα που η «πραγματικότητα» έγινε πραγματικότητες, ο άνθρωπος, άνθρωποι και ο ανθρωπισμός γεμάτος προσωπικές αυταξίες και trendy ιδιαιτερότητες, σήμερα που φορές φορές η καθημερινότητά μας μοιάζει εξωφρενικά εκτός πάσης πραγματικότητας, η τέχνη θα είναι πάντα ένα εξωλογικό υπόλειμμα του πολιτισμού.
Θαν. Παπακωνσταντίνου, συνθέτης
Η Τέχνη μας δίνει τα ειδικά γυαλιά
Τέχνη μπορεί να παραχθεί κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Και βέβαια, αυτή η «τοπική» κοινωνική αβεβαιότητα δεν πιάνει χαρτωσιά μπροστά στη λυσσαλέα υπαρξιακή αβεβαιότητα, που, νομίζω, κινεί διαχρονικά τα νήματα της δημιουργίας.
Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια βάλλεται από παντού. Από τις βάναυσες εξουσιαστικές δομές, από τον πόνο, σωματικό και ψυχικό, από το ανοίκειο του προαναγγελθέντος θανάτου κ.ά. Η τέχνη έρχεται, με τη γοητευτική, μυστηριακή της υπόσταση να στηρίξει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, είναι παρηγορητική. Οχι όμως μέσα από το ψέμα ούτε μέσα από την αλήθεια. (Ούτως ή άλλως, δεν ξέρω αν υπάρχει μία μοναδική αλήθεια.) Το καταφέρνει περιγράφοντας -όχι εξηγώντας- όσο πιο καθαρά γίνεται τα μυστήρια της ζωής. Μας προσφέρει τα ειδικά γυαλιά για να κοιτάξουμε κατάματα τον ήλιο της ύπαρξης. «Η τέχνη δεν είναι απλή διασκέδαση, αλλά βαθύς στοχασμός πάνω στην ανθρώπινη κατάσταση» (ΕRGUΝΕR).
ΥΓ.: Τις ερωτήσεις έστειλε η Γιούλη Επτακοίλη / κι αυτός, ως δημογέροντας, / στης παρλαπίπας τα ρηχά / όφειλε να εξοκείλει.
Νίκος Χαραλαμπίδης, ζωγράφος
Μιλά κατευθείαν στην ψυχή
Η περίοδος κρίσης που διανύουμε τους τελευταίους μήνες ενθαρρύνει την παραγωγή πολιτισμού, γιατί κάθε κρίση δημιουργεί και την πρόκληση τρόπων επίλυσής της. Η Τέχνη συχνά προπορεύεται της Επιστήμης. Εξάλλου, όπως είπε ο Ηράκλειτος «Πόλεμος Πάντων Πατήρ». Η ελπίδα και η ωμή αλήθεια δεν συγκρούονται μεταξύ τους. Η ωμή αλήθεια ενεργοποιεί μηχανισμούς κοινωνικής γυμναστικής που αρχικά γεννούν την ελπίδα και στη συνέχεια, μετά τις κατάλληλες ενέργειες, οδηγούν στην επίλυση των προβλημάτων. Αρα και στην παρηγοριά.
Σκοπός της Τέχνης είναι να βοηθήσει τον άνθρωπο να αποκτήσει ένα ορθότερο βλέμμα, ένα πιο σωστό τρόπο να βλέπει και να κατανοεί τον εαυτό του και τον κόσμο. Η Τέχνη γενικά (όχι μόνο η ζωγραφική, αλλά και η ποίηση κ.τ.λ.) προσφέρει απλόχερα πολλά και διαφορετικά εργαλεία, τα οποία με κώδικες μυστικούς, καμιά φορά και ευδιάκριτους, επικοινωνούν κατευθείαν στην ψυχή των ανθρώπων. Οσο υψηλότερο είναι το ήθος του καλλιτέχνη, τόσο μεγαλύτερη και η βελτίωση και υπέρβαση της ψυχής του θεατή. Ανήκω σε αυτούς που πιστεύουν ότι οι αντιδράσεις του θεατή, αν πρόκειται για εικαστικό έργο τέχνης (ή του αναγνώστη ή ακροατή αν πρόκειται για ποίηση ή μουσική), αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του έργου τέχνης.