Susan Buck-Morss, «Η διαλεκτική του βλέπειν. Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν και το Σχέδιο Εργασίας περί Στοών». Μετάφραση: Μανόλης Αθανασιάδης. Επιμέλεια – πρόλογος: Αριστείδης Μπαλτάς. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 2009, σελ. 572.
ΜΕΛΕΤΗ. «Οι σκεπαστές εμπορικές στοές του δέκατου ένατου αιώνα αποτέλεσαν την κεντρική εικόνα του Μπένγιαμιν, διότι υπήρξαν το ακριβές υλικό αντίγραφο της εσωτερικής συνείδησης ή μάλλον, του ασυνειδήτου της εν υπνώσει συλλογικότητας. Ολες οι στρεβλώσεις της αστικής συνείδησης μπορούσαν να βρεθούν εδώ (ο φετιχισμός του εμπορεύματος, η εκπραγμάτωση, ο κόσμος ως «εσωτερικότητα»), καθώς και όλα τα ουτοπικά όνειρα (μέσα στη μόδα, στην πορνεία, στον τζόγο)». Με τον επιγραμματικό αυτό τρόπο η Susan Buck-Morss, καθηγήτρια Πολιτικής Φιλοσοφίας και Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Cornell, επιχειρεί να εξηγήσει την κεντρική, πράγματι, θέση των εμπορικών στοών στο έργο του Βάλτερ Μπένγιαμιν «Passagen-Werk» ή «Σχέδιο Εργασίας περί Στοών». Αν και παρέμεινε ημιτελές, το «Passagen-Werk» αποτέλεσε έργο ζωής για τον Γερμανοεβραίο φιλόσοφο και θεωρητικό, ένα ρηξικέλευθο εγχείρημα επαναπροσδιορισμού του αντικειμένου και της μεθόδου της ιστοριογραφίας, με το οποίο άρχισε να ασχολείται το 1927 και συνέχισε μέχρι το αυτόχειρο τέλος της ζωής του το 1940.
Στο αποσπασματικό και, τελικά, ανολοκλήρωτο αυτό έργο του Μπένγιαμιν επιχειρεί να μας εισαγάγει η Buck-Morss εξετάζοντας τις χωρο-χρονικές συντεταγμένες της συγγραφής του (κατ’ ουσίαν, την Ευρώπη κατά του ναζισμού με αναφορά στον ύστερο 19ο αιώνα), τις κεντρικές έννοιες που εισάγει και επεξεργάζεται ο Μπένγιαμιν (απολίθωμα, φετίχ, επιθυμητική εικόνα), καθώς και τη σχέση ιστορίας και φιλοσοφίας υπό το πρίσμα, μάλιστα, της νέας οπτικής που εγκαινιάζει η «Εργασία περί Στοών».
Συμπτώματα συνείδησης
Αυτό που ο Μπένγιαμιν θέλησε να δείξει στο «Passagen-Werk», μας λέει η Buck-Morss, είναι πως τα καθημερινά αντικείμενα του βιομηχανικού πολιτισμού αποτελούν, στον ίδιο βαθμό με τη θεσμοθετημένη πολιτισμική παραγωγή, εξωτερικευμένα, ερμηνεύσιμα και συγχρόνως ερμηνευτέα, συμπτώματα της συνείδησης των ανθρώπων της μοντέρνας εποχής. «Οι στοές, οι οποίες κατά τον δέκατο ένατο αιώνα στέγασαν τα όνειρα των πρώτων καταναλωτών, κατά τον εικοστό έμοιαζαν με νεκροταφεία εμπορευμάτων, που περιείχαν την απόρριψη ενός ξεγραμμένου παρελθόντος». Οι εμπορικές στοές των ευρωπαϊκών μητροπόλεων, ιδίως δε εκείνες του Παρισιού, προκαλούν το ερευνητικό ενδιαφέρον του Μπένγιαμιν γιατί, πέραν των άλλων, η σταδιακή παρακμή τους εξεικονίζει εμβληματικά την τάση του καπιταλισμού να τρέφεται από τις ίδιες του τις σάρκες. Αν μόδα είναι η «επανάληψη του καινούργιου», το τελευταίο γρήγορα φθείρεται από την επανάληψη αυτή, απαξιώνεται και αντικαθίσταται από κάτι άλλο – εξίσου καινούργιο και εξίσου προσωρινό. Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν μελετάει τα συντρίμμια των αλλοτινών ναών του καταναλωτισμού και μας παραδίδει ένα μάθημα ανατομίας με αντικείμενο μια ξεπερασμένη, νεκρή πλέον φάση του καπιταλισμού. Μελετώντας, όμως, το επιμέρους ο Μπένγιαμιν διεισδύει στον μηχανισμό της βιομηχανικής κουλτούρας εν γένει επεξεργαζόμενος έτσι μια μέθοδο έρευνας με σαφή πολιτικό προσανατολισμό, καθώς αυτή ενέχει τη δυναμική της ανατροπής του κοινωνικού και οικονομικού μοντέλου. Την πρωτότυπη αυτή φιλοσοφική μέθοδο του Μπένγιαμιν η Susan Buck-Morss την ονομάζει διαλεκτική του βλέπειν.
Πλούσιο φάσμα πληροφοριών
Η συγγραφέας επιμένει ιδιαίτερα στο γεγονός ότι η διαλεκτική αυτή δεν συνίστατο σε μια απλή θεωρητική προσέγγιση, εκ μέρους του Μπένγιαμιν, των κοινωνικο-πολιτισμικών φαινομένων της εποχής του. Πολύ περισσότερο αποσκοπούσε στο να καταδειχθεί η ιδιοποίηση των τεχνολογικών θριάμβων του 19ου αιώνα από το καπιταλιστικό κράτος και την οικονομική ολιγαρχία με άμεση συνέπεια τη διάψευση της υπόσχεσης «των σοσιαλιστικών μορφών τρόπου ζωής και πολιτισμού». Αποδεχόμενος, ουσιαστικά, τη μαρξιστική θέση περί ουδετερότητας της τεχνολογίας, ο Μπένγιαμιν υποστηρίζει ότι η τελευταία χρησιμεύει όχι για να προαγάγει το δημοκρατικό δυναμικό και την ενεργό συνεργασία των ατόμων, αλλά να διασφαλίσει την παθητική κατανάλωση, τη χειραγώγηση των ανθρώπινων επιθυμιών και ονείρων. Στο πλαίσιο αυτό, η νεωτερικότητα προβάλλει ως ένας ονειρικός κόσμος στον οποίο οι αποχαυνωμένες μάζες απλώς υπηρετούν τα συμφέροντα της πάντοτε κυρίαρχης αστικής τάξης. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, το αίτημα της συλλογικής αφύπνισης γίνεται συνώνυμο «με την επαναστατική ταξική συνείδηση». Και εδώ ακριβώς έγκειται η δύναμη της προσέγγισης του Μπένγιαμιν, εφόσον καθιστά την κατασκευή ενός θεωρητικού μοντέλου αφετηρία για επαναστατική δράση.
Συνολικά, «Η Διαλεκτική του βλέπειν» προσφέρει ένα πλούσιο φάσμα πληροφοριών και αναλύσεων, όπου οι αμύητοι αναγνώστες μπορούν να βρουν μια επαρκή εισαγωγή στο Passegen-Werk του Μπένγιαμιν και οι περισσότερο μυημένοι να αναζητήσουν όχι μόνο εξειδικευμένες πληροφορίες για τους όρους συγγραφής του έργου αυτού, αλλά και μια πολύπλευρη και συγκροτημένη προσέγγιση που αναδεικνύει τόσο την ιστορική σημασία, όσο και την επικαιρότητά του.