Οι πιο ενδιαφέρουσες εκθέσεις στη χώρα, από κάθε άποψη, παρουσιάζονται στη Θεσσαλονίκη. Κλασικοί του μοντερνισμού, διεθνής σύγχρονη τέχνη, προκλητικές θεματικές εκθέσεις με νέους Ελληνες καλλιτέχνες, και μια Μπιενάλε που στη δεύτερη εμφάνισή της βρήκε βηματισμό και κοινό. Πού οφείλεται το μικρό θαύμα; Ισως είναι ευτυχής συγκυρία, αλλά έχουν προηγηθεί μερικές κινήσεις. Κατ’ αρχάς, τα μουσεία της πόλης συνέστησαν ένα δίκτυο για συνεργασίες για συμπαραγωγές, με επικεφαλής το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης – Συλλογή Κωστάκη, γενναία επιχορηγούμενο από το κράτος. Το δίκτυο δεν απαντά μόνο στην οικονομική κρίση, αλλά και στη σπατάλη ανθρώπινων πόρων και δράσεων και στον άσκοπο ανταγωνισμό.
Δεύτερον, τα πρόσωπα: Επικεφαλής των μουσείων βρέθηκαν άνθρωποι άφθαρτοι, ικανοί και κυρίως ανοιχτοί, οι οποίοι με τη σειρά τους προσλαμβάνουν νέους επιμελητές, προσκαλούν ανεξάρτητους, υιοθετούν φρέσκιες ριψοκίνδυνες ιδέες, προπάντων ανοίγουν την αγκαλιά τους στους Ελληνες καλλιτέχνες. Η Μαρία Τσαντσάνογλου, διευθύντρια του ΚΜΣΤ, η Συραγώ Τσιάρα διευθύντρια του Κέντρου Σύγχρονης Τέχνης του ΚΜΣΤ, ο Ντένης Ζαχαρόπουλος, διευθυντής του Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, το συμβούλιο του Μακεδονικού, η διοίκηση του Τελλόγλειου Ιδρύματος, είναι μερικά από τα πρόσωπα – κλειδιά.
Προσθέστε την πιο αποτελεσματική επικοινωνία και την ουσιαστικότερη προσέγγιση της περιβάλλουσας κοινωνίας και του νεανικού κοινού, και ιδού το μυστικό του παρόντος θαύματος της Θεσσαλονίκης, κατά τη γνώμη μας. Το θαύμα ειδικότερα φαίνεται να αφορά ακόμη περισσότερο την ελληνική σκηνή, τους καλλιτέχνες δηλαδή, που περιφέρονται άστεγοι, χωρίς να μπορούν να δείξουν τα έργα τους σε δημόσιο χώρο, υπό αξιοπρεπείς συνθήκες, σε συνομιλία με το κοινό. Το κοινό ζητούν οι καλλιτέχνες. Η ενεργητικότητα και ο εκθεσιακός πλούτος της Θεσσαλονίκης, ιδίως στο πεδίο της σύγχρονης τέχνης, δείχνει ακόμη περισσότερο γυμνή την Αθήνα. Στην πρωτεύουσα των 4 εκατ. κατοίκων, το μεν εμπορικό δίκτυο των γκαλερί παρακμάζει, τα δε καθιερωμένα ιδρύματα είτε δεν έχουν συνεκτικό πρόγραμμα, όπως το Μπενάκη Πειραιώς, είτε είναι άστεγα και ελάχιστα ελκυστικά για το ευρύ κοινό, όπως το Εθνικό Μουσείο, είτε λαθροβιώνουν χωρίς κονδύλια και με κουρασμένη δημοσιοϋπαλληλική νοοτροπία, σαν την Εθνική Πινακοθήκη.
Αυτή τη στιγμή, η Θεσσαλονίκη είναι καλλιτεχνικός προορισμός. Προσφέρει ένα αξέχαστο Σαββατοκύριακο, σε εύκολα προσβάσιμους χώρους, με ωραίους περιπάτους ανάμεσα στις εκθέσεις, και με μεγάλη ποικιλία. Η υπερπαραγωγή της χρονιάς ήταν η Μπιενάλε, του καλοκαιριού, με μεγάλες εκθέσεις στο λιμάνι και αλλού, με εργαστήρια, με φεστιβάλ περφόρμανς μέσα στην πόλη. Η δημοφιλέστερη έκθεση για το ευρύ κοινό είναι η πολυέκθεση «Ο Μιρό της Μαγιόρκας», που τρέχει τώρα. Και οι δύο θεματικές που αρθρώνονται γύρω από σύγχρονους Ελληνες, είναι το «Προσωπικό – Πολιτικό», που τέλειωσε την περασμένη εβδομάδα, και η «Το όμορφο δεν είναι παρά η αρχή του τρομερού».
Ο Μιρό της Μαγιόρκας
Θέαμα ευφορικό και διδακτικό
Παιδιά, μαμάδες, κόσμος καθημερινός, περιποιημένος, ζωηρός αλλά με σεβασμό στο χώρο· το εστιατόριο (με σεφ τον Μποτρίνι) κατάμεστο, το πωλητήριο βουίζει, κόσμος σε κάθε γωνιά. Το άχαρο, περίπλοκο κτίριο του Τελλόγλειου Ιδρύματος Τεχνών, μέσα στην πανεπιστημιούπολη, έχει μεταμορφωθεί. Αν δε το δεις με τα μάτια σου, δεν πιστεύεις πώς αυτός ο στρυφνός, εχθρικός χώρος, μπόρεσε να υποδεχτεί και να αναδείξει μια τόσο φιλόδοξη μονογραφική – βιογραφική έκθεση για έναν γίγαντα του μοντερνισμού στον 20ό αιώνα. Η έκθεση «Μιρό της Μαγιόρκας» εντυπωσιάζει με την ποιότητα του υλικού της ασφαλώς, αλλά κυρίως εντυπωσιάζει με το στήσιμό της και την ανάπτυξη στον (εχθρικό και δύσκολο, επαναλαμβάνουμε) χώρο. Φιλική, εκπαιδευτική χωρίς διδακτισμό, αφηγηματική, προσιτή, συνεκτική, με διακριτικούς ειρμούς μεταξύ των κεφαλαίων, με διαρκή διάλογο των έργων και των αναφορών – μια έκθεση υποδειγματική. Το ψευδαισθητικά στημένο εργαστήρι, οι εστιακοί φωτισμοί, με σκοτεινές και φωτεινές περιοχές, η υπέροχη ταπισερί μνημειακά στημένη, η ανάπτυξη των σχεδίων και των ντοκουμέντων σε ευανάγνωστα τραπέζια, τα γλυπτά σε μικρά δάση, όλα συνθέτουν ένα θέαμα βαθιά ευφορικό και διδακτικό.
Το εργαστήριο του μεγάλου Καταλανού, χτισμένο σε κλίμακα 1:2, στο προαύλιο, για τα παιδιά – επισκέπτες, είναι το πρώτο και το τελευταίο πράγμα που βλέπεις στο Τελλόγλειο. Μία από τις πιο απολαυστικές εκθέσεις μοντέρνου καλλιτέχνη στην Ελλάδα για το ευρύ κοινό.
Stella
Εργα εσωτερικά, πυκνά, ρωσικά
Μια ρωσική συλλογή σύγχρονης τέχνης. Ιδιωτική και νεαράς ηλικίας. Το Stella Art Foundation (έτος ιδρύσεως 2004) έλαμψε στην περασμένη Μπιενάλε της Βενετίας, καταλαμβάνοντας το περίφημο παλάτσο Ca’ Rezzonico και παρουσιάζοντας εκλεκτά μέρη της συλλογής του, ταυτόχρονα με το βερνισάζ της διάσημης συλλογής Πινό. Η αυτοπεποίθηση του ρωσικού ιδρύματος ήταν εν πολλοίς δικαιολογημένη· η παρουσίαση στο παλάτσο ήταν επιτυχία.
Ποια είναι η ιδιαίτερη φυσιογνωμία της συλλογής, σύμφωνα με όσα είδαμε στη Βενετία, αλλά και τώρα στη Θεσσαλονίκη (στο χώρο του ΜΙΕΤ, Βασ. Ολγας); Κατά τη γνώμη μας, η ρωσικότητά της. Παρότι περιλαμβάνει και έργα διάσημων δυτικών καλλιτεχνών, λ.χ. Robert Mapplethorpe, Alex Katz, Spencer Tunick, Joseph Kosuth κ.ά., ο πυρήνας και η δύναμη της συλλογής είναι τα έργα των σημαντικότερων Ρώσων καλλιτεχνών σήμερα.
Ο Ολεγκ Κούλικ, ο Ιλια Καμπάκοφ, ο Ιγκόρ Μακάρεβιτς και μια πλειάδα άλλων Ρώσων ή προερχόμενων από πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, παρουσιάζονται με έργα ωριμότητας, καταγόμενα από τις πολλαπλές παραδόσεις της ρωσικής τέχνης, εν πολλοίς μοναδικές: από την πολύμορφη και ανεξάντλητη Πρωτοπορία της επανάστασης έως τη μακρά παράδοση λυρισμού της Ρωσίας και τον μοσχοβίτικο κονσεπτουαλισμό του ’70.
Η επιμελήτρια της έκθεσης «Subjective Visions», Θάλεια Στεφανίδου, επέλεξε εξαιρετικά έργα από τη συλλογή της Stella Kesaeva, και τα έστησε αριστοτεχνικά στο εκλεκτικιστικό κτίριο του ΜΙΕΤ, μια αστική κατοικία με μικρά δωμάτια και έντονα διακοσμητικά στοιχεία. Το στήσιμο, με έντονα κιαροσκούρα, με αυτοτελή δωμάτια, που όμως συνδέονται αντιστικτικά ή με ακολουθίες, μάς θύμισε τις εκθέσεις σύγχρονης τέχνης που στήνονται στα βενετσιάνικα παλάτσα, τα τόσο διακοσμημένα και αυθύπαρκτα. Ετσι κι εδώ, αντί ο χώρος να πλακώσει τα έργα, τα υποδέχτηκε και τα ανέδειξε.
Η περιήγηση στο σιωπηλό κτίριο με τις μνήμες της εβραϊκής πλούσιας Θεσσαλονίκης, σε φέρνει αντιμέτωπο με έργα στοχαστικά, πυκνά, εσωτερικά. Και με έργα που δείχνουν το σφρίγος, το βάθος και το εύρος της ρωσικής τέχνης σήμερα.
Προσωπικό πολιτικό
Συνύπαρξη και ειλικρίνεια
Ο Ρανσιέρ, ο Αγκάμπεν, ο ελληνικός Δεκέμβρης ’08. Οι στοχαστές της βιοπολιτικής και της εξουσίας, και το μεγάλο δυσερμήνευτο συμβάν της περασμένης χρονιάς. Ιδού οι άξονες για την έκθεση «Προσωπικό Πολιτικό». Η πολιτική ως διαρκής δυνατότητα, η συνύφανση προσωπικού και πολιτικού, τα νέα κοινωνικά υποκείμενα, οι εκφράσεις τους και η δυναμική τους. Οι νεαροί επιμελητές Αρετή Λεοπούλου και Θοδωρής Μάρκογλου θέτουν ερωτήματα και παίρνουν απαντήσεις από τα έργα των καλλιτεχνών. Διαλέγουν νέους Ελληνες, κυρίως της γενιάς τους, τριαντάρηδες, αλλά τους αναμειγνύουν σοφά με μερικούς σαραντάρηδες – πενηντάρηδες, και με σεβαστούς διδάχους της γενιάς του ’60 και του ’70. Πολύ σωστά: η πολιτική τέχνη και ο στοχασμός για την αντεξουσία, την εξέγερση, τη φαντασία, έχουν τις ρίζες τους και στα παλιά. Ο Βλάσης Κανιάρης, ο Θόδωρος, η Λήδα Παπακωνσταντίνου, ο Δημήτρης Αληθεινός, ο Νίκος Κεσσανλής, η Μαρία Καραβέλα είναι οι παλιοί, οι πρόγονοι. Η επόμενη γενιά: Παντελής Χανδρής, Τάσος Παυλόπουλος, Α. Βούσουρας, Χάρης Κοντοσφύρης. Και ο κύριος όγκος: καλλιτέχνες γεννημένοι το ’70 και το ’80.
Η συνύπαρξη γενεών είναι η μία αρετή της έκθεσης. Αλλη αρετή, τα καλά έργα – φυσικά, χωρίς αυτά, ουδέν. Συνυπάρχουν η μελαγχολία του Κανιάρη, η πικρή ανατροπή του Θόδωρου, η οργή του Αληθεινού, η επική ζωγραφική του Κώστα Τσώλη, τα σχέδια-ντοκουμέντα του Κοντοσφύρη, οι πολλαπλές επιθέσεις στα αυτονόητα και στην υπακοή από τους νεότερους. Εργα ευθύβολα, άλλοτε αφηγηματικά κι άλλοτε αφαιρετικά, αλλά σχεδόν πάντα δραστικά και εύληπτα, χωρίς να γέρνουν προς μια εύκολα στρατευμένη τέχνη. Φαίνεται ότι και οι νεότεροι καλλιτέχνες σήμερα, επανέρχονται στον βαθύτερο πυρήνα του πολιτικού, με έργα δυνατά και υπαρξιακά, με την απαραίτητη ρητορεία αλλά και με εκφραστική οικονομία. Η ουσιωδέστερη αρετή της έκθεσης εντέλει είναι η ειλικρίνειά της, η αφέλεια με τη ρομαντική έννοια. Δεν καλλιτεχνίζει, αλλά ρισκάρει, αφουγκράζεται τον καιρό, και τολμά να ακούσει τα δύσκολα ερωτήματα.
Το Ομορφο
Εξορκίζοντας το φρικτό
«Το Ομορφο δεν είναι παρά η αρχή του Τρομερού». Τα λόγια του Ρίλκε είναι η αφετηρία του επιμελητή Απόστολου Καλφόπουλου για την ομώνυμη έκθεσή του. Το κόνσεπτ σχετικά απλό: πώς το κάλλος συχνά απολήγει σε εικονογραφία και σε εξορκισμό του φρικτού. Πώς η τέχνη είναι εν πολλοίς αποτροπαϊκή, εξευμενιστική.
Για να το δείξει, παραθέτει αντικείμενα λαϊκής τέχνης, σχετικά με το καρναβάλι, τα μάγια, τις νεράιδες, τα ξωτικά, τις κατάρες. Μαζί τους και σε διάλογο, έργα σύγχρονων καλλιτεχνών εμπνευσμένα ή κοντινά με τα «ανώνυμα» παλαιά. Ωραία ιδέα, όπου εκτός από την επαναφορά στο αποτροπαϊκό, στο γκόθικ και στον ρομαντισμό, οι καλλιτέχνες καλούνται να επαναπραγματευτούν τη σχέση τους με την παράδοση – αν το καταλάβουν.
Η έκθεση υποφέρει οπτικά. Τα φολκλορικά αντικείμενα είναι στημένα σε βαριές ξύλινες κατασκευές, απομονωμένα από τα σύγχρονα, «τρώνε» χώρο. Κι ύστερα, οι περισσότεροι καλλιτέχνες, νεαροί στην ηλικία, εμπνέονται από το σύγχρονο γκόθικ των κόμικς, των ταινιών και των γκέιμς. Επιδίδονται σε μια ποπ εικονογράφηση του Τρομερού. Μάλλον, περισσότερο επιδίδονται στην αναπαράσταση, και λιγότερο στη μετουσίωση και την αναδημιουργία. Είναι φυσικό, ως εκ της ηλικίας τους και των παραστάσεών τους.
Ο νεαρός επιμελητής επέλεξε συνομηλίκους του, σε μια διαδικασία νομιμοποίησης και αυτονομιμοποίησης, άρα τέτοια έργα μπορούσε να περιμένει. Ετσι, η έκθεση κατέληξε σε έναν φιλόδοξο ογκώδη κατάλογο, και σε μια μάλλον ισχνή έκθεση, ενδιαφέρουσα παρ’ όλ’ αυτά. (Μονή Λαζαριστών)