«Εικαστική ψυχοθεραπεία» ή, αλλιώς, «art therapy»… Μια απλή αναζήτηση στις ελληνικές σελίδες του Διαδικτύου μπορεί να αποδειχθεί αποκαλυπτική. Η εικαστική ψυχοθεραπεία, ένα είδος θεραπείας που χρησιμοποιεί την τέχνη ως βασικό μέσο επικοινωνίας του ασθενούς, φαίνεται να χρησιμοποιείται όλο και πιο πολύ στη χώρα μας, ως κύρια και ως συμπληρωματική θεραπεία. Δέκτες της εικαστικής ψυχοθεραπείας είναι παιδιά με απλά προβλήματα στη μάθηση ή αναπτυξιακές διαταραχές, αλλά και ζευγάρια, οικογένειες, ενήλικοι με ψυχιατρικά προβλήματα, κυρίως κατάθλιψη, τοξικομανείς, αλκοολικοί.
Ολοένα και περισσότερο βλέπουμε την τέχνη να κάνει την εμφάνισή της στις μεθόδους που χρησιμοποιούνται στην ειδική αγωγή αλλά και σε χώρους όπως το Αιγινήτειο, τα ΚΕΘΕΑ, κέντρα ψυχικής υγείας, ειδικά σχολεία. Με αφορμή το 4ο Συμπόσιο Art Therapy «20 χρόνια Εικαστικής Ψυχοθεραπείας στην Ελλάδα. Εξελίξεις και προοπτικές», που οργανώνεται το επόμενο Σαββατοκύριακο από το Κέντρο Τέχνης και Ψυχοθεραπείας, η «Κ» μίλησε με εικαστικούς ψυχοθεραπευτές από διάφορους χώρους, καταγράφοντας τις ευεργετικές ιδιότητες μιας θεραπευτικής πρακτικής με βασικό συστατικό την τέχνη…
Το art therapy έχει διάφορες εκφάνσεις, αφού μπορεί να βασίζεται σε εικαστικά μέσα, τη μουσική αλλά και το θέατρο. Κοινός άξονας φαίνεται να είναι η δοκιμασία ενός «εναλλακτικού» τρόπου έκφρασης, εναλλακτικού σε σχέση με τον πιο παραδοσιακό λόγο. Η Μαρίνα Μάγκλαρη, ψυχολόγος και δραματοθεραπεύτρια, που δουλεύει στο Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας στην Αθήνα, εξηγεί πώς η τέχνη μπορεί να αποτελέσει για παιδιά και ενηλίκους ένα πολύ λιγότερο απειλητικό μέσο έκφρασης. Ως εκ τούτου, η μέθοδος του art therapy φαίνεται να γίνεται ολοένα και πιο αποδεκτή σαν συμπληρωματική θεραπεία από τον κόσμο της ψυχιατρικής.
Ασφάλεια και εμπιστοσύνη
Η Πάολα Παρτσαλάκη, εκπαιδευτικός και εκπαιδευόμενη εικαστική ψυχοθεραπεύτρια, δουλεύει σε δημόσιο ειδικό σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Στο πλαίσιο της εκπαίδευσής της, έχει μπει και στη θέση του θεραπευόμενου. «Πρόκειται για μια πλούσια εμπειρία. Αλλαξα προοπτική για πολλά θέματα – ξεδιάλυναν κάποια πράγματα μέσα μου. Γιατί η εικόνα είναι ένα μέσο πιο δυνατό από τα λόγια. Οι εικόνες δεν μπορούν να λογοκριθούν. Πολλές φορές νιώθεις ότι κάποια μαγική δύναμη κινεί το χέρι σου, χωρίς να μπορείς να το ελέγξεις και ύστερα σου παίρνει χρόνο να συνειδητοποιήσεις τι έχεις καταφέρει να εκφράσεις. Και όταν φτάσεις στο σημείο να διαβάσεις και να συνδεθείς με την εικόνα, είναι αποκαλυπτικό, σαγηνευτικό…».
Στο ειδικό σχολείο δουλεύει με παιδιά που έχουν προβλήματα συμπεριφοράς, δυσκολίες ένταξης, αλλά και έντονα ψυχικά και συναισθηματικά προβλήματα. Η κ. Παρτσαλάκη βρίσκει ότι μέσα όπως η ζωγραφική, η κεραμική, η χειροτεχνία, μπορούν να αποτελέσουν έναν «κοινό τόπο συνάντησης, έναν τρόπο να δημιουργήσεις μια σχέση με ένα παιδί, ένα μέσο με το οποίο μπορεί να νιώσει ασφάλεια».
Η ασφάλεια και η εμπιστοσύνη είναι δύο έννοιες που επαναλαμβάνονται αρκετά στις συζητήσεις με ανθρώπους που ασχολούνται με την εικαστική ψυχοθεραπεία. Η Αλεξάνδρα Κατσικά, ειδικευόμενη παιδοψυχιατρικής και εκπαιδευόμενη εικαστική ψυχοθεραπεύτρια, μίλησε για τη δική της αρχική εμπειρία από τη μεριά του θεραπευόμενου: «Στην αρχή υπήρξε μια επιφυλακτικότητα, κυρίως γιατί ένιωθα πιο ελεγχόμενη ως άνθρωπος, έχοντας κάποιες σπουδές στο βιογραφικό μου, και ως εκ τούτου, με τρόμαζε το μέσο. Υστερα όμως απέκτησα μια εμπιστοσύνη στην όλη διαδικασία, άρχισα να καταλαβαίνω μερικά κομμάτια του εαυτού μου».
Πόσο καλοί δέκτες της εικαστικής ψυχοθεραπείας είναι άραγε οι ενήλικοι; Οι συνομιλητές μας μοιάζουν να συμφωνούν ότι για τα παιδιά, το εικαστικό μέσο είναι πιο απλό, πιο εύκολο, αφού συνιστά ένα είδος επικοινωνίας χωρίς κανόνες, με αποτέλεσμα να χαλαρώνουν και να καταφέρνουν να εκφράσουν στοιχεία που οι κοινωνικές καταβολές δεν μας επιτρέπουν να εκφράσουμε. Η κ. Κατσικά εξηγεί ότι «οι ενήλικοι είναι πιο δομημένοι, αλλά αυτό δεν τους αποτρέπει από το να βρουν έναν δικό τους ρυθμό, που τους οδηγεί εντέλει στο να εμπιστευθούν το μέσο». Η κ. Παρτσαλάκη, που δουλεύει και με ασθενείς στο Κέντρο Αλτσχάιμερ στο Μετς, καταλήγει ότι η εικαστική ψυχοθεραπεία ενδείκνυται «για όλες τις ηλικίες και όλους τους πληθυσμούς. Από τη στιγμή που αφήνεσαι, γίνεται δουλειά. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι ενήλικοι δεν έχουν και μεγαλύτερες αντιστάσεις, αφού συνήθως θέλουν αυτό που θα δημιουργήσουν να είναι ωραίο, αναγνωρίσιμο, ενώ αυτό δεν χρειάζεται».
Αποκαλυπτικό μέσο
Η Ελένη Γιαννούλη, ψυχολόγος και εκπαιδευόμενη εικαστική ψυχοθεραπεύτρια, σε συνεργασία με την εργοθεραπεύτρια Αφροδίτη Πανταγούτσου, χρησιμοποιεί την εικαστική ψυχοθεραπεία σε δύο προγράμματα στο Αιγινήτειο νοσοκομείο: το Πρόγραμμα Διαταραχών Πρόσληψης Τροφής (με υπεύθυνο τον αν. καθηγητή Ψυχιατρικής Γρ. Βασλαματζή) και το Πρόγραμμα Μεθοριακών Διαταραχών Προσωπικότητας (με υπεύθυνη την αν. καθηγήτρια Ελ. Βάσου). Εδώ, κύριοι δέκτες της εικαστικής ψυχοθεραπείας, που ασκείται σε συνδυασμό με άλλες θεραπείες, είναι άνθρωποι άνω των 18 ετών. «Στο πρώτο πρόγραμμα, η εικαστική ψυχοθεραπεία βοηθάει πολύ τις ανορεξικές ή βουλιμικές κοπέλες που δεν έχουν ευχέρεια στη λεκτική έκφραση, φέρνοντάς τες σε επαφή με τα συναισθήματά τους με έναν λιγότερο απειλητικό τρόπο. Και το ίδιο ισχύει και για το δεύτερο πρόγραμμα, μόνο που εδώ ο πληθυσμός είναι διαφορετικός, όπως είναι και ο τρόπος που βλέπει κανείς τον ασθενή του. Το βασικό όμως είναι ότι το εικαστικό είναι πιο αποκαλυπτικό, φέρνοντας πιο σύντομα αποτελέσματα».
Διήμερο συμπόσιο
Η εκπαίδευση είναι βασικό μέλημα του Κέντρου Τέχνης και Ψυχοθεραπείας, που διοργανώνει και το Συμπόσιο Art Therapy στις 31/10 και 1/11. Η Νιζέττα Αναγνωστοπούλου, πρόεδρος του Κέντρου, εξηγεί ότι «φέτος το Κέντρο κλείνει 20 χρόνια, αποτελώντας ουσιαστικά τον φορέα που έχει οργανώσει την εκπαίδευση στην εικαστική ψυχοθεραπεία στην Ελλάδα. Με την ίδρυση του Κέντρου, η εικαστική ψυχοθεραπεία εισάγεται όχι μόνον ως θεραπευτικό εργαλείο αλλά και σαν εκπαίδευση». Το συμπόσιο περιλαμβάνει παρουσιάσεις και συζητήσεις για την πορεία της εικαστικής θεραπείας στην Ελλάδα τα τελευταία 20 χρόνια, αλλά και για τις εξελίξεις και τις προοπτικές της σε διεθνές επίπεδο, βιωματικά εργαστήρια και παρουσιάσεις βίντεο με εφαρμογές της εικαστικής θεραπείας σε διάφορους χώρους της ψυχικής υγείας, της απεξάρτησης και της εκπαίδευσης.
4ο Συμπόσιο Art Therapy, 31/10 – 1/11, Εκπαιδευτικό και Συνεδριακό Κέντρο ATExcelixi (Ελευθ. Βενιζέλου 154 & Ρωμυλίας, Καστρί)