«Τα υπουργεία Πολιτισμού είναι κομμουνιστική εφεύρεση!» ξεσπαθώνει ο Ιλμπέρ Ορταϊλί, ένας από τους κορυφαίους ιστορικούς της Τουρκίας και διευθυντής των Μουσείων του Τοπ Καπί. Ο ιδιαίτερα εκφραστικός καθηγητής (στο Πανεπιστήμιο Γαλατασαράι στην Κωνσταντινούπολη και στο Μπίλκεντ της Αγκυρας) δεν φαίνεται καθόλου ευχαριστημένος από το τουρκικό υπουργείο Πολιτισμού, είναι προφανές. Του λείπει μόνιμο προσωπικό, τα χρήματα δεν είναι ποτέ αρκετά.
Ανάμεσα σε βροντερά ξεσπάσματα γέλιου και σύντομα χάσματα για να απαντήσει στις επίμονες κλήσεις του κινητού του τηλεφώνου, αφηγείται σε μια ολιγομελή ομάδα Ευρωπαίων δημοσιογράφων μικρά γλαφυρά στιγμιότυπα της τουρκικής ζωής. Είναι ακριβώς το αντίθετο από αυτό που θα περίμενε κανείς από έναν Τούρκο ακαδημαϊκό. «Δεν δίνω δεκάρα για την «Πολιτιστική Πρωτεύουσα»», απαντάει ορθά-κοφτά σε ερώτηση συναδέλφου από τους «Financial Times». «Τουλάχιστον θα πάρουμε κάποια χρήματα για τις εκθέσεις μας», συνεχίζει στο ίδιο χαρούμενο, σχεδόν ξεκαρδισμένο τέμπο. Ο κ. Ορταϊλί δεν πάσχει από σεμνοτυφία και σίγουρα δεν λογοκρίνει τον εαυτό του. «Δεν ήταν και πολύ δίκαιο να μας ανακηρύξουν Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης μαζί με δύο μικρές πόλεις (σ.σ. το Εσσεν στη Γερμανία και το Πεκς της Ουγγαρίας). Κοιτάξτε φίλοι μου, η Κωνσταντινούπολη είναι η πρωτεύουσα του κόσμου!». Σηκώνει την κούπα του γεμάτη με τσάι, παίρνει μια ανάσα και μας καλωσορίζει ξανά στην Τουρκία.
Κάτι μοναδικό
Η αυτοπεποίθηση του κ. Ορταϊλί δεν είναι μια μεμονωμένη φωνή στη σημερινή Τουρκία, λίγες ημέρες πριν από την ανακήρυξη της Κωνσταντινούπολης σε Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 2010. Η μεγαλούπολη της Τουρκίας κατάφερε κάτι μοναδικό στην ιστορία του θεσμού: να είναι η μοναδική Πολιτιστική Πρωτεύουσα χώρας που δεν ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Μέχρι σήμερα για να πετύχεις κάτι τέτοιο έπρεπε να εξασφαλίσεις την ομόφωνη συναίνεση των κρατών-μελών, κάτι που συνέβη στην περίπτωση της Κωνσταντινούπολης.
Αλλά το κλίμα δεν είναι το ίδιο όπως το 2006, όταν οι Τούρκοι πανηγύριζαν δικαιολογημένα για το επίτευγμά τους. Το κλίμα δεν είναι το ίδιο κατ’ αρχήν στην ίδια την Τουρκία. Το φιλοευρωπαϊκό στρατόπεδο βρίσκεται σε διαρκή υποχώρηση. «Αν δεν μας θέλουν μία, δεν τους θέλουμε δέκα», είναι το γενικό πνεύμα όσων βλέπουν με όλο και μεγαλύτερη δυσπιστία τις πιθανότητες επιτυχίας της τουρκικής υποψηφιότητας. Η τουρκική υπερηφάνεια δέχεται ισχυρά πλήγματα κάθε φορά που ένας πρόεδρος ή πρωθυπουργός ή απλός αξιωματούχος της Ευρωπαϊκής Ενωσης «μασάει τα λόγια του» για το μέλλον του τουρκικού ονείρου. Και πολλές φορές οι αντιδράσεις είναι σχεδόν ανακλαστικές. Ο καθηγητής Ορταϊλί πιστεύει ότι η Τουρκία θα πρέπει να εγκαταλείψει την ευρωπαϊκή περιπέτεια και να αφοσιωθεί στη Ρωσία (με την οποία ενισχύει διαρκώς τις εμπορικές της σχέσεις), στο Ιράν, στην Κίνα, στις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες στα βορειοανατολικά της σύνορα. «Αν μπούμε τελικά στην Ευρωπαϊκή Ενωση, θα πρέπει να θυσιάσουμε αυτή την πλευρά μας, να θυσιάσουμε δεσμούς αιώνων. Το γνωρίζετε ότι κάθε χρόνο δεχόμαστε 1.500.000 τουρίστες από το Ιράν; Για έναν Τούρκο, η Γαλλία και η Γερμανία παραπέφτουν μακριά».
Κύμα σκεπτικισμού
Μια ημέρα αργότερα, η διάσημη Τουρκάλα συγγραφέας Ελίφ Σαφάκ, παθιασμένη υπέρμαχος του ευρωπαϊκού δρόμου της Τουρκίας, θα μας επιβεβαιώσει τον αυξανόμενο σκεπτικισμό ανάμεσα και σε αστούς Τούρκους, φαινόμενο που η ίδια αποδίδει στον πληγωμένο εγωισμό κάθε φορά που κάποιος Ευρωπαίος ηγέτης κάνει μια δήλωση αρνητική για την Τουρκία.
Στα γραφεία του Οργανισμού της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας το διογκούμενο κύμα σκεπτικισμού για την Ευρωπαϊκή Ενωση δεν είναι ό,τι εύχονταν παραμονές των εναρκτήριων εκδηλώσεων στις 16 Ιανουαρίου. «Στην αρχή υπήρξε υπέρμετρος ενθουσιασμός και μεγάλες προσδοκίες», θυμάται η κ. Μπεράλ Μαντρά, διευθύντρια του τομέα εικαστικών τεχνών. «Ακολούθησε μια περίοδος απαξίωσης και τώρα έχουμε μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση από τους κατοίκους της Πόλης». Η κυβέρνηση του κ. Ερντογάν έχει προικίσει τον Οργανισμό με έναν προϋπολογισμό… ολυμπιακών διαστάσεων που θα ζήλευαν οι περισσότερες Πολιτιστικές Πρωτεύουσες μαζί! Μόνο το 2009 εκταμιεύτηκαν 100 εκατ. ευρώ, ενώ για το 2010 το αντίστοιχο κονδύλι υπολογίζεται στα 150 εκατ. ευρώ. Δηλαδή, αστρονομικά ποσά που κατά ένα 65% χρηματοδοτούν έργα υποδομής, το 2% τις ίδιες τις εκδηλώσεις κι ένα 10% τις δράσεις σχετικές με τον τουρισμό και την προβολή της Κωνσταντινούπολης. Ο στόχος είναι τα επόμενα χρόνια να έρθουν στην Πόλη 10 εκατ. τουρίστες (το 2009 θα φτάσουν τα επτά). Για όλα αυτά τα ιδιαίτερα φιλόδοξα σχέδια ζητήθηκε και η συμβολή των Τούρκων φορολογουμένων. Ενα σεντ από κάθε λίτρο βενζίνης με το οποίο γεμίζουν τα αυτοκίνητά τους οι κάτοικοι του πολεοδομικού συγκροτήματος της Κωνσταντινούπολης αιμοδοτεί τον προϋπολογισμό της Πολιτιστικής.
Ποιοι ποντάρουν
Στην πραγματικότητα αυτοί που έχουν επενδύσει περισσότερο στην υπόθεση του 2010 είναι οι μικρές, ανεξάρτητες ομάδες στο θέατρο, στα εικαστικά, στη μουσική που πασχίζουν να επιβιώσουν σε ένα όχι πάντα ενθαρρυντικό περιβάλλον. Αντίθετα απ’ όσα γνωρίζουμε στην Ελλάδα και στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, ο πολιτισμός στην Τουρκία δεν είναι «κρατικοδίαιτος». Οι πολιτιστικοί φορείς/ομάδες/μεμονωμένοι δημιουργοί δεν έχουν συνήθως να περιμένουν πολλά πράγματα από το κράτος και το υπουργείο Πολιτισμού. Στην Τουρκία είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένη η κουλτούρα των χορηγιών και του sponsoring αλλά σε εποχές οικονομικής κρίσης (που δεν άγγιξε, πάντως, ιδιαίτερα τη δυναμική της τουρκικής οικονομίας) τα πράγματα δεν είναι ιδιαίτερα εύκολα για κανέναν. Ισως έτσι εξηγείται η αναιμική θεατρική σκηνή της Κωνσταντινούπολης. Οι ανεξάρτητες θεατρικές ομάδες δεν ξεπερνούν τις 20 και αυτό το νούμερο είναι μάλλον επιτυχία αν σκεφτεί κανείς ότι μέχρι πριν από λίγα χρόνια δεν ξεπερνούσαν τις πέντε.
Περιφερειακή δύναμη στον χώρο της σύγχρονης τέχνης
Το μεγάλο πρόβλημα είναι η έλλειψη χώρων, μας εξηγούν οι άνθρωποι του garajistanbul, του βασικού πυρήνα ανεξάρτητης θεατρικής δημιουργίας, στην καρδιά του Μπέγιογλου. Στους ατμοσφαιρικούς χώρους ενός παλιού γκαράζ βρίσκουν στέγη και άλλες, περιφερόμενες θεατρικές ομάδες της Πόλης. Αντίθετα, αυτό το αμερικανογενές σύστημα στον χώρο του πολιτισμού ευνοεί περισσότερο τα εικαστικά και την κινητικότητα των μουσείων όπου μεγάλες επιχειρηματικές οικογένειες της Τουρκίας έχουν συνδέσει τα ονόματά τους με σημαντικές πρωτοβουλίες. Το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Πόλης, το Istanbul Modern, είναι προϊόν ιδιωτικής πρωτοβουλίας, όπως, φυσικά, και το Μουσείο Σαμπάντζι, το Βιομηχανικό Μουσείο του Ραχμί Κοτς, το Μουσείο του Πέρα, το Sadberk Ηanim.
Ανεξάρτητα όμως από τη συμβολή των ιδιωτών, η επιρροή της Μπιενάλε της Κωνσταντινούπολης, σε συνδυασμό με την δυναμική της Istanbul Modern, έχουν καταστήσει την Πόλη περιφερειακή δύναμη πρώτης κλάσης στο χώρο της σύγχρονης τέχνης.
Εχεις αυτήν την αντιφατική αίσθηση στην πυρετική Κωνσταντινούπολη των 16 εκατομμυρίων ψυχών. Στην υπερμοντέρνα καντίνα του ιδιωτικού Πανεπιστημίου Μπιλγκί η Πολιτιστική Πρωτεύουσα έχει το εκτόπισμα που θα είχε σε οποιαδήποτε μητρόπολη αυτού του μεγέθους. Αλλά στα μάτια των τριαντάρηδων ηθοποιών μιας ακόμα άστεγης θεατρικής ομάδας τα τέσσερα νούμερα του 2010 λάμπουν σαν μια τεράστια ντισκομπάλα.