J. G. ΒΑLLΑRD
Κρυστάλλινος κόσμος
μετ. Περ. Μποζινάκης
εκδ. Ars nocturna
Νερό και φωτιά. Υγρό στοιχείο και θερμότητα. Ξηρασία και πάγος. Ελλειψη νερού και θερμότητας. Οι τέσσερις τρόποι με τους οποίους ο κόσμος μας διαλύεται στις κατά Μπάλαρντ (1930-2009) τέσσερις «Αποκαλύψεις», όλες γραμμένες στη δεκαετία του ’60. Η «Πλημμύρα» (1962) ήταν το πρώτο ουσιαστικά μυθιστόρημα του Τζέιμς Μπάλαρντ, που μαζί με τον Φίλιπ Ντικ προσέδωσαν στη δεκαετία του ’60 στην επιστημονική φαντασία τα εύσημά της – και μας χάρισαν κείμενα πνοής, που όσο περνάει ο καιρός, φωτίζουν όλο και περισσότερο την καλή και την ανάποδη μιας Γης-πατρίδας, όπως την ονομάζει ο Εντγκάρ Μορέν, που ως σύστημα φθίνει και αποσυντίθεται και μόνο μια μεταμόρφωση μπορεί να τη σώσει. Ακολούθησαν η «Πυρκαγιά», η «Ξηρασία» και ο «Κρυστάλλινος κόσμος», που ολοκλήρωσε το 1966 την τετραλογία αυτή της καταστροφής. Μια τετραλογία που αξίζει κανείς τον κόπο να τη διαβάσει σε συνάρτηση με τις ταινίες καταστροφής που μας κατακλύζουν, όπου όλα παγώνουν, όλα πλημμυρίζουν, όλα φλέγονται κ. λπ. όπως και στα βιβλία του Μπάλαρντ. Για να διαπιστώσει τη διαφορά: στον Μπάλαρντ, στο επίκεντρο βρίσκονται οι ιδέες, που διασφαλίζουν στις ενοράσεις την καθολικότητά τους αλλά και τη διαρκή τους ανανέωση, έξω από απλουστεύσεις και παρά τις όποιες επιστημονικές διαψεύσεις. Ιδέες για το σκοτάδι και το φως που ο άνθρωπος κρύβει μέσα του και προβάλλει στο σύμπαν, το οποίο τον διαμορφώνει και διαμορφώνεται από αυτόν.
Αυτήν ακριβώς τη θεματική, διαποτισμένη από τις αντιλήψεις των υπερρεαλιστών για την υπερ-πραγματικότητα, αλλά και από τις εικόνες πολέμου, αιχμαλωσίας και ερήμωσης που τον σφράγισαν ως παιδί, συναντούμε και στον «Κρυστάλλινο κόσμο», που κυκλοφόρησε έπειτα από πολλά χρόνια σε νέα μετάφραση. Στη ζούγκλα του Καμερούν, σε μια περιοχή πλούσια σε διαμάντια, ξαφνικά οι κρύσταλλοι και οι λάμψεις μετατοπίζονται από το υπέδαφος στο έδαφος. Ενα περίπλοκο φυσικό φαινόμενο οδηγεί στην κρυσταλλοποίηση του φυσικού στοιχείου, του ανθρώπου συμπεριλαμβανομένου. Το φαινόμενο αυτό, το οποίο παρατηρούμε μέσα από τα μάτια ενός γιατρού, του Σάντερς, που αναζητεί την ερωμένη του, εμφανίζεται ταυτόχρονα και σε άλλα μέρη του πλανήτη, ερημώνοντας πόλεις και χωριά, λιμάνια και βιομηχανικές ζώνες, οδηγώντας στον ξεριζωμό πληθυσμούς και αιχμαλωτίζοντας όσους δεν προλαβαίνουν να φύγουν σε ένα είδος «μισοζωής» διαφορετικής και πολύ πιο λαμπρής από αυτή του Φίλιπ Ντικ, ένα είδος διαφορετικής αθανασίας που καταργεί το χρόνο μαζί με το αίσθημα, τη νόηση και την ταυτότητα εν γένει.
Αντιθέσεις
Παραμυθένιο παιχνίδισμα αστραπών και λάμψεων στην καρδιά του σκότους, το οποίο και ενισχύουν. Η αφρικανική ζούγκλα ως καθαρτήριο, ερημωμένο τοπίο, όπου το οργανικό υποκύπτει στο ανόργανο, καταργώντας κάθε δυνατότητα συλλογικού και οργανωμένου βίου, και ζωής γενικότερα. Ο φυσικός κόσμος εγκλωβισμένος σε ένα διάφανο κέλυφος που τον μετατοπίζει χρονικά, τον εγκαθιστά σε μια ρωγμή του χρόνου. Ανθρωποι διωγμένοι από την κρυσταλλοποίηση των εμβίων και άλλοι που ακολουθούν, εκόντες και άκοντες, τη μοίρα της φύσης. Ολόλαμπρες και ζοφερές εικόνες, φωτοσκιάσεις, παιχνίδια αντιθέσεων, μυθικές αναφορές και βαθύτατα ρομαντική, τυπικά μπαλαρντιανή ευαισθησία: η ανθρώπινη ψυχή είναι συνέχεια του φυσικού κόσμου και το αντίστροφο, σε μια διαδικασία διαρκούς αλληλεπίδρασης. Δεν είναι τυχαίες άλλωστε οι αναφορές στον Γουέρνσγουερθ ή στους Προραφαηλίτες, η εξαϋλωμένη, κάτωχρη Σερίνα και ο κρυστάλλινος κόσμος ως νέα Εδέμ, που επαναφέρει τη δόξα και το όνειρο της παιδικής ηλικίας του ανθρώπου και της ανθρωπότητας.
Για όλους αυτούς τους λόγους, άλλωστε, το συγκεκριμένο έργο μπορεί να αποτελέσει μια εξαιρετική εισαγωγή για όσους θα ήθελαν να προσεγγίσουν την επιστημονική φαντασία -την οποία σημειωτέον ο ίδιος θεωρούσε από ένα σημείο και μετά παρωχημένη και μη λειτουργική- αλλά διστάζουν. Η δύναμη της ενόρασης και το ιδιαίτερο στυλ του Μπάλαρντ είναι βεβαίως στοιχεία σαγηνευτικά σε όλα τα μελλοντολογικά του, εφιαλτικά παραμύθια. Στον «Κρυστάλλινο κόσμο» αναδεικνύουν την άλλη διάσταση της ύλης, περιγράφοντας με απαστράπτουσες εικόνες καταστροφής την αγωνία του χρόνου και της υπέρβασής του.