Το συνέδριο της διεθνούς Ενωσης Επιμελητών Σύγχρονης Τέχνης, που διεξήχθη την περασμένη εβδομάδα στο Μουσείο Μπενάκη, είχε τον τίτλο «Courage» – «Θάρρος». Με ομιλητές τους Markus Steinweg, φιλόσοφο, Sarat Maharaj, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Λουντ και στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μάλμο, τον καλλιτέχνη Jalal Toufic και τον Κώστα Δουζίνα, καθηγητή Νομικής στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, προσπάθησε να σκιαγραφήσει την ανάγκη για επιστροφή της Σκέψης στην τέχνη, σε μια εποχή που σφραγίζεται από σημαντικότατες οικονομικές και πολιτικές αλλαγές. Αναμφίβολα, μία από τις σημαντικότερες στιγμές του συνεδρίου ήταν οι επισημάνσεις του Κώστα Δουζίνα για την έννοια της Σκέψης και η αντιπαραβολή σε αυτήν της έννοιας της Αλήθειας και της ηθικής της καθολικότητάς της. Ο διευθυντής του τμήματος Διεθνών Σχέσεων του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Σπουδών του Birkbeck και συγγραφέας του πολυσυζητημένου και μεταφρασμένου σε δέκα τουλάχιστον γλώσσες, βιβλίου «Το τέλος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» θεωρεί πως σήμερα μεγάλα τμήματα του πληθυσμού παγκοσμίως βγαίνουν από το κάδρο της προστασίας του κράτους πρόνοιας και δικαίου και ωθούνται σε ένα κοινωνικό περιθώριο, στο οποίο η έννοια «άνθρωπος» και η έννοια «ανθρώπινα δικαιώματα» διαστέλλονται τόσο ώστε να καταργούνται. «Αυτοί μπορούν να εκφράσουν το αίτημα της καθολικότητας σήμερα και αυτό θα πρέπει να δει η τέχνη», τόνισε ο καθηγητής στη συνάντηση που είχαμε μαζί του ένα ηλιόλουστο μεσημέρι σε καφενείο της περιοχής της Πλάκας, στο κέντρο της Αθήνας. Ο Κώστας Δουζίνας ήρθε ξανά το προσκήνιο αμέσως μετά την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, με τη διεισδυτική αρθρογραφία του στη βρετανική εφημερίδα The Guardian, από όπου ασκεί κριτική στην παγκοσμιοποίηση, όπως εξελίσσεται στις μέρες μας, και διαβάζει τις επιπτώσεις της κρίσης στα πεδία της ηθικής, των κοινωνικών σχέσεων, της πολιτικής και του πολιτισμού. Ο λόγος του, απλός και κατανοητός, ξεφεύγει από τις τεχνικές λεπτομέρειες της επιστήμης που υπηρετεί και καταφέρνει να μιλήσει για την «ουσία» των ζητημάτων που απασχολούν την εποχή μας.
Ενα μοντέλο οικονομικό καταρρέει
– Πρέπει οι άνθρωποι της τέχνης και της τεχνοκριτικής να ασχοληθούν επισταμένα σήμερα με τη Σκέψη, όπως ειπώθηκε στο Μουσείο Μπενάκη; Τι σημαίνει αυτό;
– Στον βαθμό που ζούμε σε κοινωνίες υπηρεσιών και όχι σε κοινωνίες όπου οι άνθρωποι καλλιεργούν τη γη ή εργάζονται στη βιομηχανία, αυτό που είμαστε υποχρεωμένοι να προωθήσουμε, δεν είναι η έννοια της σκέψης, γενικά, αλλά οι έννοιες της Αλήθειας και της Καθολικότητας. Και δεν ξέρω αν είναι οι καλλιτέχνες και οι τεχνοκριτικοί που μπορούν να τις εκφράσουν, ή εκείνα τα τμήματα του πληθυσμού που είναι αποκλεισμένα, οι αόρατοι, όσοι υποφέρουν, τα παιδιά που δεν μπορούν να βρουν δουλειά. Με την ίδια έννοια που στην κλασική μαρξιστική ανάλυση το προλεταριάτο υποτίθεται ότι αγωνιζόταν για να εξανθρωπιστεί ολόκληρη η κοινωνία, άρα και οι καπιταλιστές, σήμερα οι ομάδες που έχουν βγει έξω από το κοινωνικό και πολιτικό παιχνίδι και δεν τους αντιπροσωπεύει κανείς, θα μπορούσαν να κάνουν κάτι ανάλογο, να εκφράσουν το «καθολικό» αυτής της κοινωνίας. Με αυτή την έννοια ο Δεκέμβρης 2008 είναι το πιο πολιτικό γεγονός στην ευρωπαϊκή ιστορία εδώ και 30 χρόνια.
Ηταν απρόβλεπτος
– Δεν έθεσε, εν τούτοις, ούτε θέματα αξιών ούτε και κανένα άλλο στην πραγματικότητα. Δεν εξέφρασε αιτήματα.
– Το γεγονός ότι ήταν απρόβλεπτος, ότι δεν απέκτησε ιδεολογική σαφήνεια ούτε καν ένα συγκεκριμένο πολιτικό αίτημα, χαρακτηρίζει ακριβώς τη σημερινή έννοια του «πολιτικού». Δείτε τη μεγάλη κλίμακα. Εδώ και 25 χρόνια, ο κόσμος μας στηρίζεται στην κατανάλωση και στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, δηλαδή στα δάνεια και το χρέος, αφού η δυνατότητα ανάπτυξης της οικονομίας μέσω των βιομηχανιών σταμάτησε με την παγκοσμιοποίηση, όταν αυτές πήγανε στην Ασία… Το μοντέλο του New Deal εισήχθη από την Αμερική στην Ευρώπη του ’80. Τι έλεγε; Οτι διατηρούμε τη νομιμοποίηση του πολιτικού συστήματος εξασφαλίζοντας τουλάχιστον στα δύο τρίτα του πληθυσμού ότι θα ανεβαίνει το βιοτικό τους επίπεδο. Τι κάνουμε; Φτιάχνουμε χρήματα μέσα από τις δευτερογενείς χρηματοπιστωτικές αγορές και την αύξηση της αξίας των ακινήτων. Αυτά τα χρήματα δημιουργούν ανάπτυξη, που επιτρέπει στον κόσμο να αγοράσει δεύτερο σπίτι, δεύτερο αυτοκίνητο, να πάει ταξίδια στο Λονδίνο κ.ο.κ. Το 2008, με την κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού τομέα στις ΗΠΑ, ξεκινάει μια σειρά χρεοκοπιών, αρχικά του τραπεζικού συστήματος και έπειτα κρατών (Ισλανδία, Ιρλανδία κ.ά.). Το μοντέλο καταρρέει.
Κατά την ίδια ιστορική περίοδο, όμως, εξασθένησαν και όλοι οι μεσαίοι οργανισμοί διαμεσολάβησης της εξουσίας προς τον κόσμο, όπως είναι τα κόμματα, τα συνδικάτα, ακόμα και η Εκκλησία – κάτι που ήταν στόχος της νεοφιλελεύθερης πολιτικής των Ρέιγκαν και Θάτσερ. Οταν καταρρέει το οικονομικό σύστημα και είναι κανείς εκτεθειμένος σε δάνεια και χρέη, υφίσταται μια τεράστια προσωπική κρίση, ενδεχομένως ακόμα και ψυχολογική. Ενας από τους πιθανούς τρόπους αντίδρασης είναι και η βία, αφού δεν απορροφάται η απόγνωσή του, από τους οργανωμένους ενδιάμεσους οργανισμούς της κοινωνίας. Εχουμε λοιπόν, δύο ειδών άμεσα αποτελέσματα της κρίσης. Απ’ τη μια πλευρά, κοινωνικά συμβάντα τύπου Δεκεμβρίου, όπου, αν και πολιτικά, δεν περνάει η λογική του κόμματος, ή του μανιφέστου – είναι έντονα ηθικά γεγονότα. Και από την άλλη, ο -πάντοτε εύθραυστος- ψυχικός δεσμός με την κοινωνία εξασθενεί και οδηγεί σε εκδηλώσεις προσωπικής αντίστασης, που μπορεί να παίρνουν τη μορφή της δράσης των αναρχικών ή μορφές αυτοδικίας, εγκληματικότητας κ.ο.κ.
Τόσο οι Negri και Hardt όσο και όλες οι μετα-μαρξιστικές αναλύσεις μάς έχουν προειδοποιήσει. Η συσσώρευση κεφαλαίου γίνεται πλέον μέσω της πτώχευσης τρίτων. Στην πραγματικότητα, βρισκόμαστε μπροστά σε μια κατάσταση, κατά την οποία μεγάλα τμήματα του πληθυσμού αποκολλώνται από το μοντέλο της κατανάλωσης ως μεθόδου ικανοποίησης των προσωπικών επιδιώξεων και επιθυμιών τους, με απρόβλεπτες αντιδράσεις. Γι’ αυτό και η οικονομική ανάπτυξη της δεκαετίας του ’80 συνοδεύτηκε από μεγάλη αύξηση των μηχανισμών καταστολής. O άνθρωπος που αντιμετωπίστηκε από την εξουσία ως καταναλωτής, μετατρέπεται στις περιόδους ύφεσης και ανέχειας σε αντικείμενο αστυνόμευσης. Τείχη ορθώνονται στο Μεξικό, στην Παλαιστίνη, αυξάνονται οι φυλακές και γενικά η καταστολή. Με τα σημερινά μέτρα του Προγράμματος Σταθερότητας, ο αποπλανημένος, αυτός κόσμος από την πλαστή χρηματοπιστωτική ανάπτυξη, βλέπει τώρα τη ζωή του να ανατρέπεται. Ομως, δεν συνιστά πια μόνο το 1/3, της κοινωνίας, όπως συνέβη κατά τη δεκαετία του ’80. Είναι πολύ περισσότεροι σήμερα αυτοί που από βολεμένοι, γίνονται αποκλεισμένοι.
Οικονομικά κυρίαρχοι
– Θα λέγατε ότι η ουτοπία της παγκοσμιοποίησης δεν ευοδώθηκε;
– Ευοδώθηκε για τις κυρίαρχες οικονομικές δυνάμεις. Οι μεγάλες διεθνικές εταιρείες (transnational) συνέχισαν να παράγουν κέρδη, παρά τη μεγάλη και μόνιμη κρίση της Ευρώπης, χρησιμοποιώντας τον τρίτο κόσμο και το ΔΝΤ. Πάρτε για παράδειγμα την Αφρική. Μπήκε το ΔΝΤ και επέβαλε αποκρατικοποιήσεις (μεγάλα τμήματα των κρατικών υπηρεσιών σε ιδιωτικά χέρια), απορρύθμιση των αγορών, το οποίο σήμαινε ότι οι μεγάλες εταιρείες είχαν το δικαίωμα να μπαίνουν εκεί και να επενδύουν πραγματικά μόνον όταν ήταν κερδοφόρο και έπειτα να παίρνουν τα κεφάλαια και να φεύγουν. Στην Ιρλανδία, πριν από πέντε χρόνια μιλούσαμε για τον «κελτικό τίγρη». Πώς κατέληξε έτσι η Ιρλανδία; Οι περισσότερες επενδύσεις νέας τεχνολογίας ήταν αμερικανικές, οι οποίες μόλις είδαν ότι σταματούσε το boom των start ups, τα μάζεψαν και έφυγαν. Και έμεινε ένα κράτος το οποίο είχε στηρίξει την οικονομική του ανάπτυξη σε αυτό το μοντέλο, με κόσμο ο οποίος, αντί να βλέπει πλέον το βιοτικό του επίπεδο να ανεβαίνει, είτε έμενε άνεργος είτε υπο-απασχολούνταν. Και ανέβαιναν τα ελλείμματα, αφού το κράτος έπρεπε να καλύψει το κενό που άφηνε η οικονομική οργάνωση γύρω από τις νέες τεχνολογίες, η οποία και απέτυχε.
Μόνο εθνικές πολιτικές μπορούν να βάλουν όρια στον τρόπο με τον οποίο διεισδύει η καπιταλιστική ανάπτυξη και επιβάλλει τα βάρη του νεοφιλελευθερισμού στην κοινωνία. Η κοινωνικοποίηση των χρεών που είδαμε με τα πακέτα στήριξης των τραπεζών στην Ευρώπη, έφτιαξε έναν «σοσιαλισμό» για τους πλούσιους και έναν άγριο καπιταλισμό για τους φτωχούς. Το μεγάλο πρόβλημα σήμερα στην Ελλάδα είναι ότι δεν χαράσσονται κόκκινες γραμμές. Οι μίνιμουμ κοινωνικές υποχρεώσεις, οι οποίες προκύπτουν από το κοινωνικό συμβόλαιο της μεταπολίτευσης, καταργούνται και o κοινωνικός δεσμός εξασθενεί.
Το κράτος πρόνοιας
– Μήπως ζούμε σήμερα την πλήρη κατάργηση της ίδιας της έννοιας του κοινωνικού συμβολαίου;
– Απολύτως, και δυστυχώς δεν το τονίζει αρκετά η Αριστερά. Εδώ ξαναγράφεται το πώς οργανώνεται η ζωή του υποκειμένου σε σχέση με τους άλλους και το κράτος. Το κράτος πρόνοιας χτίστηκε πάνω στη συνειδητοποίηση των ισχυρών οικονομικών δυνάμεων (μετά την κρίση του ’30) ότι αν δεν παρήχετο μια μίνιμουμ κοινωνική ασφάλιση για όλους, υπήρχε κίνδυνος να απο-νομιμοποιηθούν. Αφενός και αφετέρου στους εργατικούς αγώνες. Υποχωρούν συνολικά και τα δύο αυτήν τη στιγμή και ξαναγράφεται το πώς λειτουργεί μια κοινωνία.
Πρόβλημα της πολιτικής
– Το γεγονός ότι όλα αυτά συμβαίνουν ύστερα από μια παρατεταμένη περίοδο απαξίωσης της πολιτικής σάς προβληματίζει;
– Οι κυβερνώντες στην Ελλάδα ερχόντουσαν πάντοτε να κυβερνήσουν στο όνομα της ηθικής επανίδρυσης του κράτους. Και πάντοτε διαφθείρονταν. Υπάρχει ένα χάσμα ανάμεσα στον πολιτικό λόγο, στην πολιτική πράξη και την ηθική. Πρόκειται για πολύ μεγάλο πρόβλημα της πολιτικής παγκοσμίως, που σχετίζεται με την απάθεια στις εκλογές, την αποχή κ.λπ., όμως, στην Ελλάδα μιλάμε για την πιο βίαιη εκδοχή του. Πέρα από πρόβλημα της πολιτικής, γίνεται και πρόβλημα του πώς ο κάθε άνθρωπος αντιλαμβάνεται τη ζωή του. Λέμε ότι πρέπει να αλλάξουμε συνήθειες, να πληρώνουμε φόρους, να λειτουργούμε ηθικά δηλαδή, αλλά το παράδειγμα που έχουμε από τους πολιτικούς είναι αντίθετο. Η σχέση μας με τον κοινωνικό δεσμό είναι πάντα εύθραυστη. Η δημοκρατία την οργάνωσε μέσα από τον ισχυρισμό πως οι αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή μας είναι προϊόν συμφωνίας, ακόμα κι όταν είμαστε στη μειοψηφία. Οταν αυτό αμφισβητείται, υπάρχει περίπτωση να διαρραγεί η σχέση με τον κοινωνικό δεσμό. Και τότε εκδηλώνονται μορφές βίας απρόβλεπτης και άγριας. Γιατί δεν αισθανόμαστε ότι έχουν περάσει οι κρίσιμες αποφάσεις έστω και από μια τυπική νομιμοποίηση.
Μεγάλες δυνατότητες
– Βλέπετε δημιουργικές δυνατότητες στην κρίση;
– Ναι, πολύ μεγάλες. Πάντα οι μεγάλες αλλαγές γίνονται μετά από καταστροφές. Οπως μας είπε ο Μπένγιαμιν, στις μεγάλες κρίσεις το καλύτερο και το χειρότερο είναι το ένα δίπλα στο άλλο, άρα είναι δυνατό να υπάρξει και το καλό. O νέος κοινωνικός δεσμός είναι δυνατό είτε να συσταθεί πάνω στην αγριότητα του φόβου και της καταστολής ή πάνω σε μια νέα μορφή κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης. Σίγουρα πάνω σε μια νέα σχέση με την ηθική, τόσο σαν υποκείμενα όσο και σαν πολιτική ηγεσία και πολιτικοί. Το τυχαίο και το απρόβλεπτο βεβαίως είναι συστατικά της ιστορίας, αλλά γνωρίζουμε ότι υπάρχει η δυνατότητα και έχουμε ηθική και πολιτική υποχρέωση να φανταστούμε και να δουλέψουμε για το καλύτερο. Κι εδώ υπάρχει ένα μήνυμα για την Αριστερά, η οποία είναι απολύτως διατεθειμένη να πιστέψει ότι το τέλος της ανθρωπότητας μπορεί να συμβεί (κοιτάξτε όλα αυτά τα έργα για την καταστροφή του κόσμου ή την κλιματική αλλαγή), όμως έχει σταματήσει να πιστεύει ότι η ανθρωπότητα μπορεί να υπερβεί τον καπιταλισμό.
Το δημοκρατικό έλλειμμα της Ευρώπης
– Εχει ειπωθεί ότι μπορεί η ιστορία να μην είναι πια στο πλευρό της δημοκρατίας. Αποκτά μια τέτοια υπόθεση πραγματική διάσταση στις μέρες μας;
– Το γεγονός ότι το 70-80% της νομοθετικής παραγωγής γίνεται στις Βρυξέλλες και έρχονται μετά στις χώρες χωρίς συμμετοχή των εθνικών κοινοβουλίων βρίσκεται στον αντίποδα της αντίληψης του κράτους δικαίου και του Ευρωπαϊκού Συνταγματισμού, της διάκρισης των εξουσιών κ. λπ. Οι θεωρητικοί του Ευρωπαϊσμού είχαν υποστηρίξει ότι δεν υπάρχει πρόβλημα με αυτές τις διαδικασίες, αφού αφορούν ως επί το πλείστον τεχνικά θέματα. Αρα δεν απαιτείται δημοκρατική συμμετοχή, αλλά επιστημονική ανάλυση. Οπως στον Μεσαίωνα δεν υπήρχε δημοκρατία, αλλά υπήρχαν οι σύμβουλοι των φεουδαρχών και αυτοί αποφάσιζαν, έτσι και τώρα. Η Ευρώπη μετατρέπεται σε μια νέα μεσαιωνική αυτοκρατορία. Για πρώτη φορά τα μέτρα για την Ελλάδα δεν εμφανίζονται ως βαρετά, ως τεχνικές διατάξεις, αλλά μπαίνουν στην ουσία και επηρεάζουν την ευημερία ενός λαού. Και από την Ευρώπη του οράματος της φιλίας, της συνεργασίας και της δημοκρατίας των ευρωπαϊκών λαών όπως αυτή προέκυψε με το τέλος των διενέξεων και των πολέμων, περνάμε σε μια Ευρώπη που επικροτεί, δέχεται και επιβάλλει μια συνολική μείωση του βιοτικού επιπέδου ενός λαού. Το θέμα της δημοκρατίας λοιπόν ξανατίθεται. Δεν είναι δυνατόν τέτοιες αποφάσεις να λαμβάνονται από τους τραπεζίτες και την Κομισιόν χωρίς κάποια δημοκρατική νομιμοποίηση. Επιπλέον, τίθεται σήμερα το ζήτημα μιας πιο ολοκληρωμένης οικονομικής ενοποίησης, αφού η νομισματική απέτυχε, όπως έλεγε η Αριστερά εδώ και τριάντα χρόνια. Το πρόβλημα όμως είναι το εξής: Προχωράμε σε οικονομική ολοκλήρωση με άξονα τη Γερμανία, αλλά αν αυτό δεν συνοδευτεί και από πολιτική ενοποίηση, τότε μιλάμε για μια κατάσταση στην οποία θα έχουμε σχεδόν αποικιοκρατικά φαινόμενα.
Ο Δυτικός ανθρωπισμός σε βαθιά κρίση
Ο Δυτικός ανθρωπισμός καταρρέει, αλλά αυτό έχει ξεκινήσει πριν από την οικονομική κρίση.
Πάντα ακολουθείται από μια διαίρεση στην πράξη ο ανθρωπισμός. Κάποιοι θεωρούνταν πλήρως άνθρωποι και απολάμβαναν όλα τα δικαιώματα, ενώ άλλοι, όχι. Η έννοια του «ανθρώπου» ως καθολικής αξίας μέσω της οποίας οργανώνεται η κοινωνία, δημιουργούνται τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα, συνοδεύθηκε από εξαιρέσεις. Το βλέπουμε ήδη στη Γαλλική Επανάσταση, η οποία δηλώνει μεν την καθολικότητα των δικαιωμάτων, αλλά τα αναγνωρίζει μόνο στους Γάλλους. Με τον χρόνο διευρύνεται αυτή η έννοια. Απελευθερώνονται οι δούλοι, οι γυναίκες αποκτούν δικαίωμα ψήφου κ. ο. κ. Αυτό που συμβαίνει στα χρόνια της παγκοσμιοποίησης, είναι ότι αυτοί που εμφανίζονται στον χώρο του «μη ανθρώπινου» σε όλο τον κόσμο, είναι πλέον οι άνθρωποι που δεν παράγουν. Το πρεκαριάτο που αντιμετωπίζεται ως εφεδρικός στρατός που υπάρχει για να δημιουργεί ανταγωνιστικότητα, ένα είδος ανθρώπου που ζει σε μια ζώνη λυκόφωτος, μεταξύ νομιμότητας και παρανομίας, οικονομικής δραστηριότητας και ανεργίας. Και αυτή η ζώνη μεγαλώνει –στις μέρες μας- πάρα πολύ. Εχουμε μια παγκοσμιοποίηση της καπιταλιστικής οικονομίας αλλά όχι και των αξιακών σχέσεων. Η φιλολογία δε περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ανάπτυξης αποδείχθηκε ψευδής.