Η ταινία «Ψυχή βαθιά», του Παντελή Βούλγαρη, που προβλήθηκε πέρυσι τον χειμώνα, πραγματεύεται τον ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο. Θέμα λεπτό, καυτό, επικίνδυνο που όπως ήταν αναμενόμενο, προκάλεσε συζητήσεις, διαφωνίες, ακόμα και εντάσεις – και όχι μόνον επί του καλλιτεχνικού αποτελέσματος. Επειδή οι συγκρίσεις, ιστορικές και αισθητικές, έχουν το δικό τους ενδιαφέρον, ξένες ταινίες με ανάλογο θέμα πάντοτε προσείλκυαν το ελληνικό κοινό. Ενδεικτικά αναφέρουμε το «Γη και ελευθερία» και το «Ο άνεμος χορεύει κριθάρι» – και οι δύο του Κεν Λόουτς, μονάχα που η πρώτη πραγματεύεται τον Ισπανικό Εμφύλιο και η δεύτερη τον Ιρλανδικό. Ειδικά ο Ισπανικός Εμφύλιος κατέχει μια δική του βαρύτητα, καθώς αποτέλεσε το πρελούδιο για τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι εικόνες του, οι μορφές του στοιχειώνουν ακόμα: ο Ρόμπερτ Κάπα, η Γκερνίκα, ο Λόρκα, ο Χέμινγουεϊ, ο Ντος Πάσος και ο Οργουελ – ήταν λοιπόν ένα εμβληματικό ιστορικό γεγονός που σφράγισε όχι μόνο την Ισπανία, αλλά όλη την Ευρώπη, ακόμη και την αμερικανική διανόηση της εποχής.
«Δυστυχώς, πολύ λίγα πράγματα γνωρίζω για τον Ελληνικό Εμφύλιο», μας είπε ο Ισπανός σκηνοθέτης Χοσέ Λουίς Κουέρδα, γνωστός κυρίως ως βραβευμένος παραγωγός των ταινιών Tesis (στην οποία επίσης υποδύεται ένα ρόλο ως ηθοποιός) και «Οι άλλοι» του Αλεχάντρο Αμενάμπαρ. Ο 63χρονος Κουέρδα βρέθηκε στην Αθήνα με αφορμή το αφιέρωμα «Ο Ισπανικός Εμφύλιος στον Κινηματογράφο», το οποίο διοργανώνεται από την Ταινιοθήκη της Ελλάδος και την Πρεσβεία της Ισπανίας στην Αθήνα.
Το αφιέρωμα ξεκίνησε την περασμένη Πέμπτη και θα διαρκέσει έως αυτή την Τετάρτη 13 Οκτωβρίου. Οι ταινίες προβάλλονται στους νέους χώρους της Ταινιοθήκης, στον Κεραμεικό (κινηματογράφος «Λαΐς», στη συμβολή της Ιεράς Οδού με τη Μεγάλου Αλεξάνδρου) και, συνολικά, το αφιέρωμα περιλαμβάνει 13 ταινίες μυθοπλασίας -οι 10 προβάλλονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα-, ένα ντοκιμαντέρ και αρχειακό υλικό από την περίοδο του Εμφυλίου.
Μία από τις ταινίες μυθοπλασίας είναι του Κουέρδα, «Η γλώσσα της πεταλούδας». Η ταινία αφηγείται την ιστορία ενός οκτάχρονου αγοριού στην αρχή του Εμφυλίου και βραβεύθηκε το 1999 με Βραβείο Γκόγια Καλύτερου Διασκευασμένου Σεναρίου. Η αναφορά του Κουέρδα στον Ελληνικό Εμφύλιο προέκυψε, βέβαια, έπειτα από δική μας σχετική ερώτηση. «Ξέρω λίγα πράγματα, αλλά είναι θλιβερό το ότι κάποιες χώρες αισθανόμαστε κοντά επειδή έχουμε βιώσει την τραυματική εμπειρία ενός εμφυλίου πολέμου», μας είπε. «Θα ήταν πολύ πιο γόνιμο να θυμόμασταν γεγονότα όπως, για παράδειγμα, ότι χωρίς την ελληνική σκέψη, χωρίς τους δραματουργούς και χωρίς τους ποιητές της Ελλάδας δεν θα υπήρχαν ούτε ο Θερβάντες ούτε ο Καλδερόν ντε λα Μπάρκα ούτε και ο Γκαρθιλάσο».
Η ταινία του Κουέρδα διακρίνεται για την υψηλή παραγωγή της και για τη συγκίνηση που προξενεί στον θεατή. Γενικά, στο αφιέρωμα που τρέχει, κυριαρχεί μια, θα λέγαμε, mainstream κινηματογραφική ματιά, ενίοτε και τηλεοπτική, το ενδιαφέρον όμως δεν είναι, αναπόφευκτα, αποκλειστικά και μόνο κινηματογραφικό. Τα παιδιά του Εμφυλίου, οι γυναίκες, οι ηθοποιοί της εποχής, τα ερωτικά σκιρτήματα και το δράμα των αμάχων είναι μερικές από τις πτυχές τις οποίες θίγουν οι ταινίες του αφιερώματος.
Τα φαντάσματα του παρελθόντος
Τελικά, τα φαντάσματα του Ισπανικού Εμφυλίου είναι ακόμη ζωντανά; Το παρελθόν συνεχίζει να στοιχειώνει το παρόν και το συλλογικό να εισβάλλει στο ατομικό; Ο Χοσέ Λουίς Κουέρδα είναι σαφής: «Οπωσδήποτε το συλλογικό διεισδύει στο ατομικό και βέβαια, μερικές φορές, το κάνει κατά τρόπο βάναυσο (στις περιπτώσεις πολέμου, φυσικών καταστροφών, συλλογικών ψυχώσεων, προκαταλήψεων, αταβισμών, δεισιδαιμονιών) και άλλες, κατά τρόπο ευτυχή (οι απελευθερώσεις, οι γιορτές, οι συλλογικές δουλειές με καλό αποτέλεσμα…). Το παρόν είναι αποτέλεσμα του παρελθόντος. Νομίζω ότι τελικά είμαστε μόνο παρελθόν. Το παρόν είναι ουσιαστικά φευγαλέο. Και το μέλλον μπορεί να τελειώσει τούτη ακριβώς τη στιγμή. Τα φαντάσματα του Ισπανικού Εμφυλίου υπάρχουν ακόμη. Κάποιες φορές οξύνονται – αυτή τη στιγμή ζούμε μια πολύ ανησυχητική ευφορία εκ μέρους της Δεξιάς, που προφασίζεται ότι πρέπει να ξεχάσουμε το γεγονός ότι η σημερινή κρίση οφείλεται στην εφαρμογή των παμφάγων φιλελεύθερων αρχών της, αποδίδοντάς την στις αριστερές κυβερνήσεις που βρίσκονται σήμερα στην εξουσία. Αλλες φορές, πάλι, τα φαντάσματα αυτά εξασθενούν. Οσοι στερούνται επιχειρημάτων για να υπερασπίσουν τη στάση τους αποτελούν πάντα πειρασμό γι’ αυτούς που υιοθετούν το σύνθημα του Μιγιάν Αστράι, ενός από τους ήρωες του φρανκισμού, «Θάνατος στην ευφυΐα! Ζήτω στον θάνατο!»».
Βασισμένη σε τρία διηγήματα
Η «Γλώσσα της πεταλούδας» του Κουέρδα είναι το αποτέλεσμα τριών διηγημάτων του ομότιτλου βιβλίου ενός από τους σπουδαιότερους συγγραφείς της περιοχής της Γαλικίας στην Ισπανία, του Μανουέλ Ρίβας, ποιητή, πεζογράφου και δημοσιογράφου. «Πρόκειται για την πρώτη διασκευή που έγινε σε δικό του διήγημα. Λίγο αργότερα, έκανα μια μικρού μήκους ταινία βασισμένη στο διήγημά του «Η πρώτη αγάπη», ο σκηνοθέτης Αντόν Ρέισα γύρισε την επίσης βασισμένη σε διήγημά του ταινία «Το μολύβι και ο ξυλουργός». Αυτή την περίοδο, ετοιμάζω το γύρισμα του τελευταίου του μυθιστορήματος «Ολα είναι σιωπή». Αυτό που ήθελα να κάνω με την «Πεταλούδα» ήταν να προσεγγίσω με φυσικότητα και εντιμότητα τους μήνες που προηγήθηκαν της στρατιωτικής αντεπίθεσης ενάντια στην ισπανική Δημοκρατία σε μια κωμόπολη της Γαλικίας, στην οποία όλοι οι γείτονες γνωρίζονται μεταξύ τους, πράγμα που κάνει πιο εύκολες τις καταδόσεις και την ιδιοτέλεια και που επίσης κάνει ειδεχθέστερα τα εγκλήματα».
Εχει τη σημασία του αυτό που λέει ο Ισπανός σκηνοθέτης: ειδικά η τελευταία σεκάνς της ταινίας, με τον μικρό πρωταγωνιστή να ρίχνει πέτρες στους συλληφθέντες «άθεους», γείτονες και φίλους μέχρι πριν από λίγο, δείχνει ολοκάθαρα το μέγεθος της τραγωδίας, που είναι ένας εμφύλιος σπαραγμός. Τον Κουέρδα τον ενδιαφέρει «να θίγονται ζητήματα τα οποία μερικά χρόνια πριν είχαν προσεγγισθεί με την οπτική ματιά των νικητών, δηλαδή του Φράνκο, των φασιστών και της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, που είχε ταχθεί σαφώς με το μέρος τους».
Δεν το φοβήθηκε, άραγε, το θέμα; «Δεν νομίζω ότι πρέπει να πέσει κανείς σε ιδεολογική παγίδα για να δώσει μια έντιμη και αξιόπιστη εικόνα εκείνης της εποχής, που έχει μελετηθεί επαρκώς από Ισπανούς και ξένους ιστορικούς όλων των ιδεολογικών τάσεων. Για σαράντα χρόνια υπήρχε μόνον η εικόνα που επέτρεπε η φρανκική λογοκρισία. Οποιαδήποτε προσέγγιση στα γεγονότα του πολέμου, στη μεταπολεμική του Εμφυλίου εποχή και στην ισπανική ζωή μέχρι τον θάνατο του δικτάτορα ήταν υποχρεωτικά -αν κάποιος ήθελε να είναι αξιόπιστος- πολύ αντίθετη με την επίσημη ιστορία. Σε ό, τι αφορά εμένα προσωπικά, το μόνο πράγμα που με βάραινε ήταν η δική μου πολιτική και καλλιτεχνική ευθύνη, ερχόμενος αντιμέτωπος με τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο με την οποία καταπιάνεται η ταινία. Αυτό, όμως, συμβαίνει κάθε φορά που κάνω κινηματογράφο».
Μαρτυρίες
Ρωτάμε τον Κουέρδα αν είχε υπόψη του ιστορικές ή πολεμικές ταινίες άλλων χωρών ή ταινίες με θέμα το βάρος της συλλογικής μνήμης, οι οποίες να διαμόρφωσαν τη δική του ματιά. «Οχι συνειδητά. Αλλά, προφανώς, όλοι είμαστε το άθροισμα των όσων βλέπουμε, διαβάζουμε, ακούμε, τρώμε, ταξιδεύουμε… Συνηθίζω να στοιχειοθετώ τα θέματα με τα οποία καταπιάνομαι κινηματογραφικά πάνω σε τρόπους ζωής, σε εργαλεία που έχω χρησιμοποιήσει, στις οικογενειακές συνήθειες, όμως δεν χρησιμοποιώ ως πηγές προηγούμενες ταινίες, μου φαίνονται αναξιόπιστες. Γνωρίζω από πρώτο χέρι ότι ο κινηματογράφος είναι εξαιρετικά ευάλωτος στις απαιτήσεις της αγοράς, των ευκαιριών κ. λπ. Προτιμώ τις μαρτυρίες ατόμων έτσι όπως μπορεί να τις αφηγείται ένα διήγημα ή τους σύγχρονους πεζογράφους».
Και η δική του, προσωπική, οικογενειακή εμπλοκή με το θέμα άραγε ποια είναι; «Στην οικογένειά μου υπήρχαν άτομα και των δύο στρατοπέδων. Ο πατέρας μου πολέμησε με την πλευρά των δημοκρατικών επειδή απλούστατα ζούσε στο Αλμπαθέτε, μία περιοχή που παρέμεινε αφοσιωμένη στη δημοκρατική κυβέρνηση ακόμα και αρκετούς μήνες μετά την ήττα. Στη συνέχεια, προσαρμόστηκε τέλεια στην Ισπανία του Φράνκο. Εγώ, στη φοιτητική μου ζωή, υπήρξα ένα διάστημα μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος. Με τη μεταπολίτευση, έφυγα από το Κόμμα κι έγινα ένας απλός ψηφοφόρος της Αριστεράς, συμμετέχοντας ενεργά στη στήριξη κάποιων υποψηφίων της σε εκλογές».
Εχουν περάσει εβδομήντα χρόνια από τη λήξη του πολέμου. Η σημερινή Ισπανία, οι νέες γενιές, γνωρίζει, αδιαφορεί, θέλει να μάθει; «Βρίσκεις τα πάντα. Εξαρτάται από την οικογενειακή διαπαιδαγώγηση. Πρέπει, ωστόσο, να αναγνωρίσω ότι ταινίες όπως «Η γλώσσα της πεταλούδας» είχαν μεγάλο αριθμό νεανικού κοινού».
«Καθεστωτική» προπαγάνδα, ντοκουμέντα και σπάνιο αρχειακό υλικό
Οι δέκα ταινίες μυθοπλασίας του αφιερώματος έχουν γυριστεί από τη δεκαετία του ’80 και μετά και ιδιαίτερα τις δεκαετίες του ’90 και του ’00 από Ισπανούς σκηνοθέτες της μεταπολεμικής γενιάς, ωστόσο, ειδικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και η μοναδική «καθεστωτική» ταινία του αφιερώματος «Το γένος του Σάενθ ντε Ερέδια», η οποία, γυρισμένη το 1941, υιοθετεί πιστά τους κανόνες μιας κλασικής προπαγανδιστικής ταινίας με πλούσια ντοκουμέντα. Δεν θα πρέπει ακόμη να παραλείψουμε το σπάνιο αρχειακό υλικό από τη συλλογή της Filmoteca Espanola, που αποκαταστάθηκε και ψηφιοποιήθηκε το 2006. Πρόκειται για 37 ταινίες, ντοκιμαντέρ και επίκαιρα, μικρού, μεσαίου και μεγάλου μήκους που γυρίστηκαν από το 1936 έως το 1939, με θέμα τον Ισπανικό Εμφύλιο, χωρισμένες σε οκτώ προγράμματα.
Ξεχωρίζει, επίσης, το δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ «Τα ισπανικά κιβώτια» (2004) που γύρισε ο Αλμπέρτο Πόρλαν (1947), ερευνητής, σεναριογράφος και συγγραφέας, με σημαντικό συγγραφικό έργο πάνω στον Ισπανικό Εμφύλιο, με αφορμή μια πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή του πολέμου εκείνου: τις αντιξοότητες κατά τη μεταφορά των έργων τέχνης του Μουσείου Πράδο προς τη Γενεύη, όπου στάλθηκαν συσκευασμένα σε 1.868 κιβώτια για να διασωθούν από πιθανή καταστροφή στη διάρκεια του Εμφυλίου.
Το φετινό αφιέρωμα στον Ισπανικό Εμφύλιο αποτελεί τη συνέχεια της περσινής επιτυχημένης 1ης Εβδομάδας Ισπανικού Κινηματογράφου με τίτλο «Εικόνες ενός ευρωπαϊκού ταξιδιού» και το αφιέρωμα στον Εμφύλιο συνιστά ουσιαστικά τη 2η Εβδομάδα Ισπανικού Κινηματογράφου. Το αφιέρωμα θα μεταφερθεί, σε συνεργασία με το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, στον κινηματογράφο «Ολύμπιον – Παύλος Ζάννας» στη Θεσσαλονίκη από την Πέμπτη 21 έως την Τετάρτη 27 Οκτωβρίου.