Η Δημόσια Βιβλιοθήκη της Νέας Υόρκης στάθηκε τυχερή αυτό το φθινόπωρο. Τη στιγμή που εγκαινίαζε τη μεγάλη της έκθεση «Τρεις Θρησκείες: Ιουδαϊσμός, Χριστιανισμός, Ισλάμ», οι κάτοικοι της μητρόπολης εξέφραζαν με ιδιαίτερο ζήλο τις διαφορετικές απόψεις τους για την πιθανή ανέγερση ενός μουσουλμανικού τεμένους στο Ground Zero, το σημείο όπου κάποτε στέκονταν οι Δίδυμοι Πύργοι.
Στάθηκε τυχερή, γιατί ο δημόσιος διάλογος περί θρησκείας, ισότητας και συμβίωσης αποτέλεσε το καταλληλότερο φόντο για μια έκθεση που προσπαθεί να αναδείξει κοινά σημεία στην ιστορία και τις ιδέες των τριών αυτών θρησκειών, όπως αποκαλύπτονται από τις συλλογές της βιβλιοθήκης. Η έκθεση αφήνει τα βιβλία να «μιλήσουν» από μόνα τους, είτε μέσα από την ιστορίες που αφηγούνται είτε μέσα από το ιστορικό της δημιουργίας τους.
Τέσσερις χιλιετίες πνευματικής ιστορίας ξεδιπλώνονται μέσα από 200 ιερά κείμενα της Βιβλιοθήκης. Μεταξύ τους και τρία αξιοσημείωτα εκθέματα: το πρώτο είναι το χειρόγραφο Veiled Prophet (Κρυφός Προφήτης) από την Κωνσταντινούπολη (1594), που περιέχει τη μετάφραση της βιογραφίας του Προφήτη στα τουρκικά, η οποία ολοκληρώθηκε στο Κάιρο το 1386. Το δεύτερο είναι το Βιβλίο της Εσθήρ από το Αμστερνταμ (1686), που ξεχωρίζει για μια σπανίως πλούσια διακόσμηση για εβραϊκό κείμενο. Και το τρίτο είναι το Harkness Gospels (Ευαγγέλιo Harkness) που διαβάζουμε στα λατινικά και αποτελεί το παλαιότερο δυτικό χειρόγραφο στη συλλογή της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Νέας Υόρκης. Η έκθεση ξεδιπλώνεται έπειτα από μια μεστή εισαγωγή που φέρνει στο προσκήνιο τα τέσσερα βασικά κοινά στοιχεία των τριών θρησκειών: τον Μονοθεϊσμό, τον Αβραάμ, την Αποκάλυψη και την Αγία Γραφή.
Ο κοινός Αβραάμ
Ολα άρχισαν από τον Αβραάμ ή Ιμπραήμ… Και στα πολύτιμα εκθέματα, όχι μόνο βλέπουμε το όνομά του να επαναλαμβάνεται σχεδόν όσες φορές και το όνομα του Μωυσή (ο οποίος πληροφορούμαστε ότι έχει τα πρωτεία σε αναφορές στην Εβραϊκή Βίβλο και το Κοράνι), αλλά βλέπουμε σκηνές από την ιστορία του που σηματοδοτεί την αρχή της στροφής από την παγανιστική παράδοση προς την πίστη σε έναν και μοναδικό Θεό.
Αποκαλύφθηκε, λοιπόν, ο Θεός, και κάπως, αυτό έπρεπε να αποτυπωθεί. Η επόμενη ενότητα της έκθεσης παρουσιάζει ακριβώς αυτό: την Τορά (Εβραϊκή Βίβλος), την Καινή Διαθήκη, το Κοράνι. Και μετά ακολουθεί η παρουσίαση των λεγόμενων «σχολιασμών», υπό διάφορες μορφές. Ο David Wachtel, ένας από τους επιμελητές και συμβούλους της έκθεσης, εξηγεί ότι στον Ιουδαϊσμό, υπήρχαν οι επεξηγηματικοί σχολιασμοί, οι φιλοσοφικοί και οι μυστικιστικοί.
Ισως το πιο ενδιαφέρον όμως κομμάτι της έκθεσης είναι εκείνο που ασχολείται με τη διάδοση της θρησκείας. Εδώ βλέπουμε ψαλτήρια σε διαφορετικές γλώσσες, στην ίδια σελίδα, σε παράλληλες στήλες: αραβικά, εβραϊκά, ελληνικά, λατινικά… Συναντάμε ακόμα και κείμενα μιας γλώσσας, με τη χρήση της αλφαβήτου μιας άλλης – διαδίδοντας έτσι φωνητικά και μόνον το κείμενο.
Ο ρόλος της εικόνας
Για κάποιον που τρέφει μεγαλύτερη ευαισθησία στο εικαστικό μέρος των εκθεμάτων, η έκθεση «Τρεις Θρησκείες» προσφέρει μία ενδιαφέρουσα πλατφόρμα σύγκρισης της σημασίας και του ρόλου που έχει παίξει η εικόνα στη διάδοση και μελέτη των τριών αυτών θρησκευμάτων. Αρχικά, ξεχωρίζουν τα ισλαμικά εκθέματα, σε κάθε μορφή, με τον περίτεχνο διάκοσμο από φύλλα χρυσού, τη σχεδόν μελωδική καλλιγραφία και τα φυτικά μοτίβα που πλαισιώνουν πανέμορφες σελίδες.
Οπωσδήποτε, η χρήση συνοδευτικών εικόνων έχει να κάνει κατά πολύ με τις θέσεις και τους νόμους της κάθε θρησκείας: στον Ιουδαϊσμό για παράδειγμα, απαγορεύεται ακόμα και η αναφορά του ονόματος του Θεού. Ως εκ τούτου, η απεικόνισή του είναι επίσης απαγορευτική. Αλλά όχι απαραίτητα και απούσα. Υπάρχουν σπάνια παραδείγματα, ένα εκ των οποίων παρουσιάζεται και σε αυτή την έκθεση, όπου ο Θεός εμφανίζεται (αμυδρά, στο φόντο) σε μορφή ανθρώπου: όπως μαθαίνουμε από τον David Wachtel, δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο οι καλλιτέχνες που καλούνταν να διακοσμήσουν για παράδειγμα ένα ταλμούδ, να μην είναι Εβραίοι, προσθέτοντας τις δικιές τους «πινελιές» στο εικαστικό μέρος του χειρογράφου ή της τυπωμένης έκδοσης.
Η παρουσίαση κλείνει με ένα χάρτη με κέντρο την Ιερουσαλήμ, και σύγχρονες φωτογραφίες από προσκυνήματα στο Τείχος των Δακρύων, από την πιο οικεία σε εμάς Ανάσταση και από τους προσκυνητές μπροστά στον επιβλητικό χρυσό τρούλο στο κέντρο της πόλης. Εκεί, οι τρεις θρησκείες της έκθεσης συναντιούνται και γεωγραφικά.
Η έκθεση συγχρηματοδοτήθηκε από το Ιδρυμα «Σταύρος Νιάρχος» και το Ιδρυμα Coexist. Το Ιδρυμα «Σταύρος Νιάρχος», που έχει αναλάβει την ανέγερση του μεγάλου έργου στο Φαληρικό Δέλτα, δραστηριοποιείται και εκτός Ελλάδας, έχοντας έως τώρα πραγματοποιήσει δωρεές σε μη κερδοσκοπικούς οργανισμούς σε πάνω από 90 κράτη ανά τον κόσμο.
Η έκθεση διαρκεί έως τις 27 Φεβρουαρίου 2011. Ψηφιακό υλικό για την έκθεση θα βρείτε στο www.nypl.org. Πληροφορίες για τη δωρεά του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» θα βρείτε στο www.snf.org