Η Καρμέλα Ιμρι πέρασε έξι βασανιστικές ώρες την περασμένη Τετάρτη τελειοποιώντας δύσκολα βήματα στην πρόβα για το μπαλέτο του Κιθ Μάικλ «The Alice in Wonderland Follies». Αντί όμως να γυρίσει μετά στο σπίτι της για να περιποιηθεί τα ταλαιπωρημένα πόδια της, εκείνη και άλλες πέντε χορεύτριες του New York Theater Ballet πήγαν να δουν τον «Μαύρο Κύκνο».
Αφού παρακολούθησε το δυόμισι ωρών θρίλερ, η 27χρονη Καρμέλα βγήκε από τον κινηματογράφο νιώθοντας ανατριχίλα σε όλο της το σώμα. Δεν ήταν η φρίκη των ματωμένων «πουέντ», αλλά το ψυχολογικό βάρος της ταινίας. «Η καταστροφική προσωπικότητα της πρωταγωνίστριας είναι που κάνει το φιλμ ανατριχιαστικό», είπε. «Δεν θα ήθελα ποτέ να γίνω έτσι».
Ο «Μαύρος Κύκνος», όπου η Νάταλι Πόρτμαν ερμηνεύει μια μπαλαρίνα η οποία ανέρχεται στην κορυφή με τίμημα την ψυχική της υγεία, έχει γίνει κάτι σαν ταινία-καθήκον για τις νεαρές μπαλαρίνες, όχι μόνον επειδή είναι από τα σπάνια χολιγουντιανά φιλμ που έχουν το μπαλέτο ως κεντρικό τους θέμα, αλλά γιατί, όπως λένε πολλές χορεύτριες, κρατάει έναν καθρέφτη απέναντι στην πιο σκοτεινή πλευρά του μπαλέτου.
Ο σκηνοθέτης, Ντάρεν Αρονόφσκι, μπορεί να ξεκίνησε με στόχο να κάνει ένα θρίλερ, αλλά για όσους και όσες ασχολούνται με τον χορό, το σασπένς οφείλεται στα ανησυχητικά θέματα που αποκαλύπτει: την τυφλή επιδίωξη της τελειότητας, την ανορεξία και τη βουλιμία για να επιτευχθεί η αέρινη σιλουέτα του κύκνου, τη σεξουαλική κακοποίηση ευάλωτων νεαρών χορευτριών.
Οι εντάσεις αυτές ενσαρκώνονται στη Νίνα Σέγιερς, τη νεαρή μπαλαρίνα που ερμηνεύει η Πόρτμαν. Η ταινία αρχίζει με τη Νίνα να καταπίνει ένα ασκητικό πρωινό: ένα γκρέιπφρουτ. Λίγο αργότερα, ο εμετός τινάζει το αδύνατο σώμα της στο μπάνιο της σχολής χορού και αρνείται να φάει έστω και μια μπουκιά από τη γιορταστική ροζ τούρτα που της αγόρασε η μητέρα της.
Η σκηνή μπορεί να παίζεται με μελοδραματική έμφαση, αλλά το υπόγειο πάθος της είναι οικείο στις χορεύτριες μπαλέτου. Η Τάρα Χάτον, τελειόφοιτη σπουδάστρια χορού στο Πανεπιστήμιο Μπάτλερ της Ινδιανάπολης, λέει ότι ο εφιάλτης των διατροφικών διαταραχών βασανίζει πολλές συμφοιτήτριές της. Το μπαλέτο, λέει, μπορεί να γίνει «μια άρρωστη και διαστρεβλωμένη μορφή τέχνης», που επενδύει εξωπραγματική αξία στην «επίτευξη αυτού του όμορφου λεπτού σώματος». Στα χορευτικά σεμινάρια που παρακολούθησε μεγαλώνοντας, οι αμφεταμίνες και η κατάχρηση καφέ για να αντιμετωπιστούν τα «δαγκώματα» της πείνας ήταν κοινή πρακτική ανάμεσα στις σπουδάστριες που συμμετείχαν. Οι χορεύτριες που λιμοκτονούν αυξάνουν, επίσης, τις πιθανότητες καταγμάτων και άλλων τραυματισμών. Σε μια σκηνή της ταινίας, τα δάχτυλα των ποδιών της Νίνας σπάνε μέσα στις πουέντ της. «Βλέπεις τη χορεύτρια να τραυματίζεται και δεν μπορείς παρά να σκεφτείς ότι αυτό πιθανότατα να οφείλεται στις διατροφικές διαταραχές», λέει η Τάρα, η οποία προετοιμάζεται να συμμετάσχει σε ακροάσεις για πρόσληψη σε ομίλους μπαλέτου. «Μοχθείς κάθε μέρα για να κατορθώσεις κάτι που είναι φυσικά ανέφικτο».
Οι φιλοδοξίες της μητέρας
Για τη Νίνα, το ανέφικτο αντανακλά τις απαιτήσεις της καταπιεστικής μητέρας της, μιας αποτυχημένης χορεύτριας που αναζητεί την εκπλήρωση των φιλοδοξιών της μέσω της κόρης της.
Η Τσέριλ Κέζερ δίστασε να αφήσει την Εμμα, τη 15χρονη κόρη της που σπουδάζει μπαλέτο στη Νέα Υόρκη, να δει την ταινία. «Ανησυχούσα ότι μπορεί να δείχνει μια πολύ άσχημη πλευρά του μπαλέτου», λέει. Πρόσφατα μόνο αποφάσισε να την πάει στην ταινία, έπειτα από πολλή σκέψη.
Το φιλμ παρουσιάζει, επίσης, το μπαλέτο σαν μια δονκιχωτική μορφή τέχνης που απαιτεί απόλυτη υποταγή. Η Νίνα κάνει πιρουέτες μέχρι που τα πόδια της ματώνουν και μοχθεί μπροστά στην μπάρα για ατέλειωτες ώρες μέσα στη νύχτα, ενώ τα φώτα του θεάτρου έχουν πλέον σβήσει. Ο τρόπος που δείχνει η ταινία τις πιέσεις που αντιμετωπίζουν οι μπαλαρίνες φάνηκε αρκετά πειστικός στην Ελεν Μπαρ, σολίστ στο New York City Ballet, η οποία παρακολούθησε την πρεμιέρα του «Μαύρου Κύκνου» στη Νέα Υόρκη. Φαίνεται ρεαλιστικός, όπως είπε, «ο τρόπος που παρουσιάζεται μια καλλιτέχνιδα να γίνεται ο χειρότερος εχθρός του εαυτού της».
Η σεξουαλική εκμετάλλευση
Η Τζένιφερ Χόμανς, κριτικός χορού της οποίας το τελευταίο βιβλίο, η ιστορία του κλασικού μπαλέτου «Apollo’s Angels», έχει κερδίσει τη γενική επιδοκιμασία, υποστηρίζει ότι ο χορός τείνει να προσελκύει ανθρώπους που διαθέτουν ένα είδος αυτοπειθαρχίας και αφοσίωσης που μπορούν να παρεκτραπούν σε παθολογική εμμονή. «Βασανίζονται για να μετατρέψουν το σώμα τους σε κάτι πανέμορφο και εξωπραγματικό», λέει. «Λειτουργεί ένας τεράστιος ταχυβραστήρας ψυχολογικής πίεσης σε πολύ νεαρή ηλικία».
Το μαρτύριο για τη Νίνα έρχεται, επίσης, με τη μορφή της σεξουαλικής πολιορκίας από τον δάσκαλο και σκηνοθέτη της, τον Τόμας Λερόι, που τον ερμηνεύει ο Βενσάν Κασέλ. Της «βάζει χέρι», δήθεν τυχαία, καθώς της διδάσκει μια πόζα και την φιλάει στο στόμα όταν εκείνη τολμάει να πάει στο γραφείο του για να του ζητήσει έναν καλύτερο ρόλο. Αυτή η δυναμική έχει ιστορικά προηγούμενα. Παράδειγμα, ο χαρισματικός χορογράφος Ζορζ Μπαλανσίν, ο οποίος ήταν γνωστό ότι είχε μεγάλη αδυναμία στις νεαρές χορεύτριές του. «Υπάρχει πράγματι πρόβλημα όταν έχουμε μια κυρίαρχη αρσενική φυσιογνωμία και μια γυναίκα κάτω από την εξουσία του», λέει η Τζένιφερ Χόμανς. «Συμβαίνει παντού, αλλά το θέμα μπορεί να παρουσιάζεται με υπερβολή όσον αφορά τον κόσμο του χορού, όπου η σχέση είναι πιο έντονα σωματική».
Κλισέ, ανακρίβειες και υπερβολές του Χόλιγουντ
Δεν συμφωνούν όλοι με τη σκοτεινή εικόνα του μπαλέτου που ζωγραφίζει ο Αρονόφσκι. Υποστηρίζουν ότι οι διατροφικές διαταραχές και η σεξουαλική εκμετάλλευση είναι στερεότυπα και ότι τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι χορεύτριες και οι χορευτές υπερδραματοποιούνται σε σημείο που η ταινία να πλησιάζει τη φάρσα.
Η Νταϊάνα Μπάιερ, καλλιτεχνική διευθύντρια του New York Theater Ballet, λέει ότι οι ταινίες που προσπαθούν να δραματοποιήσουν το μπαλέτο συνήθως χάνουν τον στόχο τους, μετατρέποντας τους ηθοποιούς σε βασανισμένες καρικατούρες που ταλαιπωρούνται από την ίδια την τέχνη τους. «Οι χορευτές και οι χορεύτριες είναι άνθρωποι, κάνουν μια δουλειά όπως όλοι οι άλλοι. Ενα άτομο που δεν έχει τη δική του ζωή δεν μπορεί να φέρει τίποτα στο μπαλέτο. Πρέπει να ζεις τη ζωή σου για να δημιουργήσεις τέχνη», είπε. Φρόντισε, πάντως, να δει την ταινία μαζί με όλο τον 14μελή θίασό της. Συζήτησαν για τις τεχνικές μπαλέτου της Νάταλι Πόρτμαν, επέκριναν κάποιες χορευτικές επιδόσεις και σάρκασαν για ορισμένα κοστούμια. Το γεγονός, βέβαια, είναι πως δεν ασχολείται και τόσο συχνά το Χόλιγουντ με την τέχνη τους.
Το μεγαλύτερο παράπονό τους για την ταινία, ωστόσο, δεν ήταν η μελοδραματική παρουσίαση, οι ανακρίβειες ή τα αποκρουστικά στερεότυπα. Ηταν το ότι δεν υπήρχε αρκετός χορός σ’ αυτήν.