Τον περασμένο μήνα, η Αντρεα Μπάουερς σκαρφάλωσε πάνω σε μια βελανιδιά για να τη σώσει. Μαζί με άλλους τρεις ακτιβιστές και τις κάμερές της, για να καταγράψει μια αλλιώτικη διαμαρτυρία. Γύρω της, μπουλντόζες και πριόνια κατέστρεφαν ένα δάσος με δέντρα άνω των διακοσίων ετών. Η ειρηνική διαμαρτυρία της δεν ευοδώθηκε όμως. Η Αμερικανίδα καλλιτέχνις συνελήφθη για πρώτη φορά στη ζωή της και πέρασε 24 ώρες μέσα στο κρατητήριο, ώσπου να κοπούν όλα τα δέντρα. «Η αστυνομία δεν ήθελε να ρισκάρει να επιστρέψουμε στο δάσος πριν τελειώσει η όλη διαδικασία», μας λέει ένα μήνα μετά, με αφορμή ένα έργο της που δεν έχει να κάνει με δέντρα αλλά με ανθρώπους.
Η 46χρονη καλλιτέχνις που ζει και εργάζεται στο Λος Αντζελες είναι πιο γνωστή για τις φεμινιστικές της θέσεις. Στην Ελλάδα όμως, έρχεται να παρουσιάσει για πρώτη φορά ένα έργο που αποτελεί αυτονόητη συνέχεια ενός εύθραυστου μνημείου με τίτλο No Olvidados, για τους ανθρώπους που χάνουν τη ζωή τους προσπαθώντας να διασχίσουν τα σύνορα μεταξύ Μεξικού και ΗΠΑ. Η Μπάουερς βρισκόταν την περασμένη εβδομάδα στην Αθήνα, όπου για 5 ημέρες ζωγράφιζε τους τοίχους του project room του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, όπου θα παρουσιάζεται έως τις 13 Μαρτίου το έργο της Ni Una Muerte Mas (Οχι άλλος ένας θάνατος). Η πρώτη, από τις Νέες Παραγωγές του μουσείου για το 2011. Η νέα εγκατάσταση αποτελείται από μια τοιχογραφία από κάρβουνο, που καλύπτει τους τοίχους του project room, περικλείοντας τον επισκέπτη σε ένα χώρο που μοιάζει με φυλακή. Στο βάθος, ένα βίντεο παίζει σε λούπα την αφήγηση του ακτιβιστή Ενρίκε Μορόνες, ιδρυτή των Border Angels το 1986, μιας οργάνωσης που ξεκίνησε εφοδιάζοντας με τρόφιμα και κουβέρτες διάφορους «σταθμούς» στη μέση της ερήμου, την οποία διασχίζουν κάθε μέρα οι παράνομοι μετανάστες από το Μεξικό. Από τότε, ο Μορόνες συντάσσει λίστες με ανθρώπους που χάνουν τη ζωή τους σε αυτό το δύσκολο ταξίδι. Ενα ταξίδι που έχει γίνει ακόμα πιο επικίνδυνο λόγω του φράχτη που έχει σηκωθεί κατά μήκος των συνόρων στην περιοχή του Σαν Ντιέγκο, μπροστά στον οποίο στήνεται και ο ατμοσφαιρικός μονόλογος του ακτιβιστή. Αυτός ο μακρύς φράχτης αποτέλεσε την αφορμή για μια επίκαιρη συζήτηση με την Αντρεα Μπάουερς.
– Τι ήταν αυτό που σας παρακίνησε να ασχοληθείτε με τους θανάτους εκείνων που επιχειρούν να περάσουν τα σύνορα μεταξύ Μεξικού και ΗΠΑ;
– Διατηρούσα μια εποχή ένα διαμέρισμα στην Τιχουάνα και περνούσα αρκετό καιρό εκεί. Η δική μου ικανότητα να περάσω τόσο εύκολα τα σύνορα, το προνόμιό μου σε σχέση με τους φίλους που έχω στο Μεξικό, για τους οποίους η ίδια διαδικασία είναι τόσο δύσκολη, με έκανε να νιώθω ένοχη.
Κάθε μέρα, δύο άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους προσπαθώντας να διασχίσουν αυτά τα σύνορα. Ο μόνος λόγος που έρχονται οι Μεξικανοί στις ΗΠΑ είναι για να βρουν δουλειά. Κατά τα άλλα, η χώρα τους είναι πανέμορφη – εμείς πάμε εκεί για διακοπές! Αν η κυβέρνησή μας είχε χειριστεί καλύτερα την εξωτερική της πολιτική σε σχέση με το Μεξικό, θα μπορούσαμε αυτή τη στιγμή να υποστηρίζουμε τη μεξικανική οικονομία. Και δεν θα αντιμετωπίζαμε τα ίδια προβλήματα στα σύνορά μας. Το πρόβλημα δεν αφορά μόνο το Μεξικό αλλά κι άλλες χώρες της νοτίου Αμερικής. Επί Κλίντον υπογράψαμε το North America Free Trade Agreement (NAFTA), μια συμφωνία από την οποία έχουν επωφεληθεί μεγάλες εταιρείες στις ΗΠΑ σε βάρος της μεξικανικής οικονομίας. Ως αποτέλεσμα αυτής της συμφωνίας, έχουν δημιουργηθεί και οι λεγόμενες maquiladoras, τεράστιες βιομηχανίες και εργοστάσια που λειτουργούν στο Μεξικό, κοντά στα σύνορα με τις ΗΠΑ, όπου οι εργάτες δουλεύουν για ψίχουλα και όπου δεν διενεργούνται περιβαλλοντικοί έλεγχοι και ο κόσμος αρρωσταίνει.
Η πρώτη λίστα που μου έδωσε ο Ενρίκε Μορόνες των Border Angels έγινε η αφορμή για να δημιουργήσω ένα εύθραυστο μνημείο από χαρτί, το No Olvidamos, το οποίο παρουσιάστηκε πέρυσι το καλοκαίρι στο Λος Αντζελες και μέρος του οποίου παρουσιάζεται σήμερα στην έκθεση του ΕΜΣΤ «Τέχνης Πολιτική». Ο Μορόνες συνέχιζε να μου στέλνει κι άλλες λίστες, με αποτέλεσμα να δημιουργήσω ένα πιο «ολοκληρωμένο» μνημείο για το Ni Una Muerte Mas, με την ημερομηνία που βρέθηκε το θύμα, την κατάστασή του, την ηλικία του και το φύλο του. (Η λίστα ξετυλίγεται μακάβρια και σιωπηλή απέναντι από το βίντεο με τον Μορόνες.) Πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους προέρχονται από τη μεξικανική επαρχία, από οικογένειες που δεν έχουν τρόπο να τους αναζητήσουν. Ξέρουν πολύ καλά πως ξεκινήσαν να περάσουν τα σύνορα για να βρουν δουλειά. Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε πόσοι από εκείνους τους χιλιάδες συγγενείς αναφέρουν τους αγαπημένους τους ως αγνοούμενους ή ακόμα και τι γίνεται με εκείνες τις αναφορές. Η κατάσταση είναι τραγική. Δεν μου φαίνεται ότι υπάρχει λόγος για όλο αυτό.
– Στην Ελλάδα, πολλοί διαφωνούν με την ανέγερση ενός φράχτη στην περιοχή του Εβρου, ανάλογου με εκείνον του Σαν Ντιέγκο. Τι έχουμε να μάθουμε εμείς από τον δικό σας φράχτη;
– Εχουμε πολύ κοινά θέματα να λύσουμε αλλά και πολύ διαφορετικά. Αυτό που μπορώ να πω με σιγουριά είναι ότι εγώ ζω σε μια περιοχή όπου ο φράχτης δεν έχει βοηθήσει. Ο Μορόνες επαναλαμβάνει στο βίντεο λόγια που είχε πει κάποτε ο Τεντ Κένεντι: «Αν εμείς υψώσουμε έναν τοίχο στα 50 πόδια, εκείνοι θα χτίσουν μια σκάλα 51 πόδια». Ολο αυτό δημιουργεί μια μαύρη αγορά και καθιστά την κατάσταση ακόμα πιο επικίνδυνη. Γιατί ο κόσμος συνεχίζει να θέλει να διασχίσει τα σύνορα. Και το επιχειρεί. Δεν ξέρω ποια θα είναι η λύση για εσάς, αλλά καταλήγω ότι αυτό που κάναμε εμείς δεν έχει δουλέψει.
Τέχνη και ακτιβισμός
– Πώς βρεθήκατε σκαρφαλωμένη στη βελανιδιά πριν από ένα μήνα;
– Ηταν η πρώτη μου σύλληψη! Παρακολουθώ ακτιβιστές για τη δουλειά μου. Είναι το αντικείμενό μου. Ο πρώτος ακτιβιστής με τον οποίο ήρθα σε επαφή ήταν ο Τζον Κουίγκλι, ο οποίος είχε προσπαθήσει να σώσει ένα δέντρο που θα κοβόταν ως αποτέλεσμα της πολεοδομικής αναρχίας στην πόλη του Λος Αντζελες. Αποφάσισα να καταγράψω σε βίντεο την προσπάθειά του κι εκείνος κατέληξε να μένει μέσα στο δέντρο για περίπου πέντε μήνες. Νομίζω πως μέσα από αυτή τη διαδικασία, η τέχνη μου ανέπτυξε το πολιτικό ύφος που τη χαρακτηρίζει. Αυτό ήταν το 2003, και ήταν η πρώτη φορά που αντιμετώπισα κάτι τέτοιο με τόση αμεσότητα.
Στη συνέχεια ο Τζον έγινε φίλος μου, όπως όλοι οι ακτιβιστές με τους οποίους συνεργάζομαι για τη δουλειά μου. Πρόσφατα, μου ζήτησε να μείνει σπίτι μου για ένα χρονικό διάστημα, και αντί να πληρώσει ενοίκιο, μου έμαθε πώς να σκαρφαλώνω σε δέντρα, κάτι που με ενδιέφερε ως μέρος μιας σειράς βίντεο που κάνω με θέμα την «ειρηνική απειθαρχία» (non violence disobedience videos). Στόχος μου ήταν να καταγράψω αυτή την αστεία εκπαίδευση, κάνοντας ένα διάλειμμα από τα πιο «σοβαρά» μου θέματα. Αποδείχθηκε ότι ήμουν πολύ καλή στο σκαρφάλωμα, παρόλο που προτιμώ κατά πολύ τα τακούνια μου από τις περιπέτειες στην ύπαιθρο… Πριν από λίγες εβδομάδες με πήρε, λοιπόν, λέγοντάς μου: «Ηρθε και η δική σου στιγμή»…
– Θεωρείτε τον εαυτό σας ακτιβίστρια;
– Υποθέτω πως εφόσον τώρα έχω συλληφθεί, είμαι επισήμως, εκτός από καλλιτέχνις, και ακτιβίστρια! Υπάρχει μια ομάδα «πολιτικών καλλιτεχνών» -δεν υπάρχουν πολλοί στον κόσμο, αν και αρκετοί από αυτούς συμμετέχουν στην τρέχουσα έκθεση του ΕΜΣΤ, «Τέχνης Πολιτική»- οι οποίοι αποκαλούν τους εαυτούς τους καλλιτέχνες-ακτιβιστές. Εγώ ποτέ δεν αποκάλεσα τον εαυτό μου έτσι. Ισως επειδή δούλευα τόσο συστηματικά και τόσο κοντά με πραγματικούς ακτιβιστές.
– Η τέχνη είναι πάντα μια μορφή ακτιβισμού;
– Δεν ξέρω αν θα το έθετα έτσι ακριβώς. Πιστεύω όμως ότι κάθε έργο έχει μέσα του το πολιτικό στοιχείο. Ακόμα κι αν ο καλλιτέχνης δεν υπηρετεί έναν προοδευτικό σκοπό. Ακόμα κι αν κάνει κάτι τελείως συντηρητικό ή τελείως αφηρημένο, από πίσω πάντα κρύβεται κάποια πολιτική ιδεολογία. Υπηρετώντας μια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή ή μια συγκεκριμένη οικονομία. Το χρήμα άλλωστε είναι πάντα πολιτικό θέμα.
– Κατά πόσον στοχεύετε στην κοινωνική αλλαγή μέσω του έργου σας;
– Δεν με απασχολεί τόσο η δραστικότητα του έργου μου. Δεν ξέρω πραγματικά πώς μπορεί κανείς να το κρίνει αυτό. Η δουλειά που κάνω είναι καθαρά για προσωπικούς λόγους. Προέρχομαι από μια οικογένεια χωρίς πολιτικές πεποιθήσεις και μεγάλωσα πιστεύοντας ότι το άτομο δεν έχει φωνή και δεν μπορεί να φέρει την αλλαγή. Πρωτίστως λοιπόν, η δουλειά που κάνω έχει να κάνει με την πολιτικοποίηση του εαυτού μου και την ανακάλυψη των δικών μου ορίων και αρχών.
– Συγχρόνως όμως, μπαίνετε και σε μια διαδικασία καταγραφής θεμάτων που αφορούν πολύ κόσμο.
– Η τέχνη είναι ένας τρόπος καταγραφής μιας εποχής. Με τον τρόπο μου κι εγώ προσπαθώ να καταγράψω θέματα που πιστεύω πως είναι πολύ σημαντικά για τη δική μας εποχή και που, συχνά, δεν καταγράφονται επαρκώς από τα επικρατούντα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Εγώ έχω την ευκαιρία να πω μια πιο μακριά, πιο περίπλοκη ιστορία.
Φεμινίστρια το 2011
– Είστε ανοιχτά φεμινίστρια. Τι σημαίνει, όμως, αυτό το 2011;
– Με συνδέουν πολλά με τη γενιά της δεκαετίας του ’70. Ηταν η εποχή του μεγάλου φεμινιστικού κινήματος και πολλές
από αυτές τις γυναίκες ήταν καλλιτέχνιδες. Ηρθα σε επαφή μαζί τους για λόγους εκπαιδευτικούς αλλά και για καθοδήγηση, έχοντας συνεργαστεί με αυτές με ποικίλους τρόπους. Με έχουν στηρίξει προσωπικά, αλλά και δημόσια.
Αποφάσισα να είμαι ανοιχτά φεμινίστρια στη δουλειά μου, σε μια στιγμή που νόμιζα ότι δεν δημιουργούσα κάτι που είχε σχέση με το γεγονός ότι ήμουν γυναίκα. Ο κόσμος όμως μου έκανε ερωτήσεις που αφορούσαν το φύλο μου. Θύμωσα πολύ με αυτό και συγχρόνως συνειδητοποίησα ότι το φύλο μου αποτελούσε ακόμη θέμα…
Σήμερα, φεμινιστικό θέμα αποτελεί περισσότερο η θέση των γυναικών που ανήκουν σε μειονότητες, καθώς και οι γυναίκες στις αναπτυσσόμενες χώρες. Διδάσκοντας στο πανεπιστήμιο, νιώθω ότι πρέπει να κάνω αυτό που κάνω για χάρη των νεότερων γυναικών. Ελπίζω να υπάρξει μια μέρα που η ισότητα δεν θα αποτελεί πια θέμα, αλλά αυτή τη στιγμή αποτελεί. Ως εκ τούτου, πρέπει να εκφράζεσαι. Είμαι επίσης περήφανη για τη μητριαρχική μου ιστορία, για τις γυναίκες που ήρθαν πριν από εμένα και, κατά κάποιον τρόπο, τους το χρωστάω να συνεχίσω τον αγώνα τους.