«Ο μελαγχολικός απομονώνεται… καταριέται τη ζωή και εύχεται τον θάνατο. Ξυπνά απότομα και αισθάνεται μεγάλη εξάντληση», γράφει γύρω στον 2ο αι. μ.Χ. ο Αρεταίος, ο οποίος προτείνει «την κατανάλωση μούρων και πράσων, καθώς επίσης και κάποια ερωτική επαφή». Αυτά γράφει στην «Ιστορία της κατάθλιψης» (μτφρ. Β. Σερέτη, εκδ. Νάρκισσος) ο Ζορζ Μινουά, ο οποίος εξερευνά εδώ και είκοσι χρόνια τα συναισθήματα, τις ιδέες και τις συλλογικές συμπεριφορές της Δύσης. Ενα συναρπαστικό βιβλίο, που μας δείχνει ανάγλυφα ότι η μελαγχολία υπάρχει από τότε που υπάρχει ο άνθρωπος. «Ο άνθρωπος είχε πάντοτε δυσφορία με το σώμα του», τονίζει ο ψυχίατρος – ψυχαναλυτής Θανάσης Τζαβάρας. «Ηταν η δόξα του αλλά συγχρόνως το φορτίο του. Διότι το σώμα πεθαίνει και λιώνει. Αυτό μας προσγειώνει σε μια πραγματικότητα, από την οποία δεν μπορεί κανένας να ξεφύγει: τον θάνατο».
Πέρα από την κλινική μελαγχολία που οδηγεί τον ασθενή σε ολοκληρωτική απόσυρση από τη ζωή, ανέκαθεν ο άνθρωπος βασανιζόταν από κρίσεις κατάθλιψης ή δυσθυμίας διαφόρων διαβαθμίσεων, όσο κι αν το πάλεψε με τη λογική. «Στα αρχαία κείμενα, από τη μία έχουμε την ευφυΐα (Οδυσσέας) και από την άλλη το συναίσθημα (η μανία του Αίαντα, η θλίψη του Αχιλλέα)», λέει ο Θαν. Τζαβάρας και προσθέτει: «Ακόμη και οι ήρωες μελαγχολούν».
Συμπτώματα δυσθυμίας
Αν στην αρχαιότητα επικρατούσε η θεωρία της αρμονίας των σωματικών χυμών (η κυριαρχία της μέλαινας χολής προκαλούσε μελαγχολία), στην εποχή της επιστημονικής ιατρικής επιτεύχθηκε ο διαχωρισμός των ψυχώσεων και των νευρώσεων. Αν στην πρώτη περίπτωση, οι γιατροί βασίζονται σε κάποια σταθερά συμπτώματα για να βγάλουν τη διάγνωση, στη δεύτερη, το τοπίο είναι κάπως πιο θολό και σε εποχή οικονομικής κρίσης πολλοί αισθάνονται ότι υποφέρουν από δυσθυμία ή κατάθλιψη.
Αυτό όμως είναι κάτι αυτονόητο, μας λέει ο Γιώργος Καράμπελας, επ. καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, νευρολόγος-ψυχίατρος στο Αιγινήτειο νοσοκομείο, καθώς η κοινωνία «περνάει ένα σοκ. Σήμερα στην Ελλάδα γίνεται μια εκτεταμένη, σοβαρή και διαχρονική μελέτη για την οικονομική κρίση και την ψυχική υγεία από τον Ορέστη Γιωτάκο και τους συνεργάτες του. Ο Ορέστης Γιωτάκος είναι διευθυντής της ψυχιατρικής κλινικής του στρατιωτικού νοσοκομείου 424 και αντλεί στοιχεία από πολλά νοσοκομεία, το Αιγινήτειο, το Δαφνί κ.ά. Ηδη έχουν ανακοινωθεί ορισμένα πρόδρομα αποτελέσματα. Ανησυχητική είναι η συσχέτιση ανεργίας και αριθμού αυτοκτονιών: το 1% αύξηση της ανεργίας συνοδεύεται από 0,8% αύξηση των αυτοκτονιών.
»Φυσικά, όσοι αυτοκτονούν δεν σημαίνει ότι πάσχουν από κατάθλιψη, είναι βέβαιο όμως ότι σε μια κρίση οι καταθλιπτικοί είναι ο πιο ευπαθής πληθυσμός. Το ότι έχουν ήδη αυξηθεί οι σχετικές επισκέψεις στα εξωτερικά ιατρεία, επίσης είναι βέβαιο και αναμενόμενο. Το μόνο ίσως θετικό εύρημα αντίστοιχων ερευνών σε άλλες χώρες είναι η μείωση των τροχαίων. Αυτό ίσως να εξηγείται από το ότι είναι πιο μειωμένη η χρήση του αυτοκινήτου. Μένει να δούμε αν θα ισχύσει και στη χώρα μας».
«Σήμερα επικρατεί μια τάση «ψυχιατρικοποίησης» φυσιολογικών θα έλεγα συναισθηματικών καταστάσεων», προσθέτει ο Γ. Καράμπελας. «Η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου σαφώς και μπορεί να προκαλέσει κατάθλιψη, αυτό δεν σημαίνει πάντως ότι πρέπει οπωσδήποτε να πας στον γιατρό. Η πληθώρα όμως γιατρών και φαρμάκων οδηγεί δυστυχώς σε εφεύρεση «ασθενών». Δεν φταίνε φυσικά τα φάρμακα, που είναι ευλογημένα και έχουν αλλάξει το τοπίο, αλλά η κακή τους χρήση. Επίσης, άλλο το φάρμακο που βοηθά σε μια σοβαρή κατάθλιψη και άλλο το πλασάρισμά τους σαν χάπια ευτυχίας που ξεκίνησαν από την Αμερική. Ο καταναλωτής, ο πολίτης, διαπαιδαγωγείται ότι για κάθε πρόβλημα υπάρχει έξωθεν παροχή υπηρεσιών και αγαθών. Το αποτέλεσμα είναι ένας πληθωρισμός παροχής υπηρεσιών. Η παρέμβαση σε μια φυσική θλίψη, όμως, μπορεί να είναι σφάλμα. Αυτά είναι βιώματα ζωής τα οποία δεν μπορείς και ίσως δεν πρέπει να τα μεταβάλλεις, να τα λογοκρίνεις. Εξ άλλου, τα νοσήματα δεν έχουν μόνο αρνητική πλευρά. Η αποδόμηση από μια κατάθλιψη, η έξοδος από μια κρίση, έχει και τα θετικά της. Είναι λοιπόν πολύ κρίσιμο το πού θα παρέμβω ως γιατρός. Το ξεπέρασμα μιας κρίσης συνεπάγεται την ανάδυση μηχανισμών ξεπεράσματος. Δεν μπορεί με το καλημέρα να παίρνεις χάπι. Καταστρέφει και την παραδοσιακή, διαπροσωπική σχέση γιατρού και ασθενούς».
Τo συναίσθημα είναι το αμορτισέρ της ψυχής
Σύμφωνα με τον Γ. Καράμπελα, «η ιδιαιτερότητα του νευρικού συστήματος -η κατάρα αλλά και η ευλογία του- είναι ότι ως σύστημα είναι υπερπολύπλοκο και εκ της δομής του ασταθές. Ασταθές άρα δημιουργικό, ασταθές άρα ευάλωτο. Δεν έχει τη λειτουργία που έχει το στομάχι, που είναι κάπως στερεότυπη. Η διαχείριση αυτής της αστάθειας είναι ένα δύσκολο πρόβλημα και για τον γιατρό και για τον απλό άνθρωπο. Η κατάθλιψη, λοιπόν, είναι μέσα στο παιχνίδι, έχει τις αρνητικές της πλευρές, αλλά έχει και θετικές: ένα ασταθές σύστημα ψάχνει και ψάχνεται, είναι ανήσυχο, δημιουργικό.
»Μια άλλη μεγάλη συζήτηση είναι η φυσιολογία του συναισθήματος: νομίζουμε ότι το συναίσθημα είναι μόνο το εσωτερικό βίωμα της χαράς, της λύπης κ.τ.λ., έχει όμως παραγνωριστεί η γνωσιακή, η επικοινωνιακή σημασία του συναισθήματος. Το συναίσθημα στέλνει μηνύματα επικοινωνίας, κυρίως στις διαπροσωπικές σχέσεις. Η γλώσσα του σώματος είναι έκφανση της συναισθηματικής καταστάσεως. Δεν είναι μόνον ένα υποκειμενικό βίωμα που αφορά μόνον εμένα. Η επικοινωνιακή σημασία του συναισθήματος είναι τεράστια.
»Ακόμη πιο δυσοίωνες προγνωστικά είναι εκείνες οι παθολογικές καταστάσεις, όπου έχουμε επιπέδωση του συναισθήματος, απουσία συναισθηματικής δόνησης, διότι και η βαριά κατάθλιψη είναι συναίσθημα. Και το συναίσθημα είναι το αμορτισέρ της ανθρώπινης ψυχής».