Ο Θόδωρος Τερζόπουλος γυμνάζεται καθημερινά μία ώρα με τους ηθοποιούς του. Κι αν ρωτήσετε «από πότε», θα απαντήσει «από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου». Οι γονείς του από τον Πόντο. Η μητέρα του χόρευε εξαιρετικά ρώσικους χορούς, όπως και ο πατέρας του. «Μεγάλωσα σε ένα χωριό αγροτικό, στο Μακρύγιαλο Πιερίας, όπου τα Σαββατοκύριακα μαζεύονταν και χόρευαν στην πλατεία. Εχοντας, λοιπόν, και στο γονίδιό μου καταγεγραμμένη τη σωματική έκφραση, αναζήτησα στην Αθήνα σχολή κλασικού χορού, όπου φοίτησα για οκτώ χρόνια. Συνέχισα τις σπουδές μου στη Γερμανία». Ο Θ. Τερζόπουλος για ένα πράγμα τουλάχιστον δεν έχει ίχνος αμφιβολίας: «Αν δεν έχω καλή σχέση με το σώμα μου, δεν έχω καλή σχέση με τον εαυτό μου, δηλαδή με τον άλλον. Τον ηθοποιό μου, τους συνεργάτες μου, τους φίλους μου. Μία καλή σχέση με το σώμα μας μπορεί να λύσει πολλά προβλήματα και ψυχικά και σωματικά». Ο 63χρονος σκηνοθέτης, κατ’ εξοχήν εκφραστής του «σωματικού θεάτρου», δημιουργός και εμπνευστής μιας δικής του θεατρικής γλώσσας, έχει 26 χρόνια συνεχούς παρουσίας στην Ελλάδα και στο εξωτερικό με την ομάδα «Αττις». Δεκάδες διεθνείς διακρίσεις, 1.800 παραστάσεις και μια διόλου ευκαταφρόνητη περιουσία που του επέτρεψε να φτιάξει ένα θέατρο στο Μεταξουργείο με ένα στούντιο και να αγοράσει ακριβώς απέναντι ένα πενταώροφο κτίριο, εγκαινιάζοντας πριν από λίγες ημέρες μια νέα σκηνή, με την επανάληψη του βραβευμένου «Μάουζερ» του Χάινερ Μίλερ. «Τα χρήματα τα απέκτησα από τις περιοδείες στο εξωτερικό. Τα επένδυα στη δουλειά και όχι στο χρηματιστήριο. Αν θες να έχεις παρουσία εκτός Ελλάδος πρέπει να διαθέτεις αναγνωρίσιμη φόρμα και να οργανώνεις ένα πενταετές πλάνο. Ο,τι δεν έκανε, δηλαδή, ποτέ η Ελλάδα ως κράτος…».
Είναι ακόμη νωρίς το πρωί, στο σπίτι του στην οδό Σίνα, αλλά ο Θόδωρος Τερζόπουλος είναι ήδη σε εγρήγορση. Επικυρώνει τον πρόλογο της συνέντευξης με διπλή πιρουέτα και μια ενδεικτική εισαγωγή στο πρόγραμμα των αναπνευστικών ασκήσεων, που προδίδει αξιοζήλευτους κοιλιακούς. Παράλληλα, τα τηλέφωνα δεν ησυχάζουν: την 1η Μαρτίου ανεβάζει στο «Αττις» τον «Χορευτή» του Εριχ Αρεντ με τον Τάσο Δήμα. Τον Μάιο σκηνοθετεί «Αντιγόνη» με τελειόφοιτους σπουδαστές της Κεντρικής Ακαδημίας Θεάτρου του Πεκίνου. Το φθινόπωρο του 2011, η Ακαδημία Τεχνών του Βερολίνου ετοιμάζει 20ήμερο αφιέρωμα στον σκηνοθέτη με συμπόσιο, workshop, έκθεση φωτογραφίας, παρουσιάσεις βιβλίων, κ.ο.κ. Το 2012, θα σκηνοθετήσει στο θέατρο Μπολσόι την όπερα «Νοσφεράτου» του Ντμίτρι Κουρλιάντσκι, με διευθυντή ορχήστρας το Θόδωρο Κουρετζή. Και… πάει λέγοντας ώς το 2016!…
Πρόσφατα ήρθε στην Αθήνα, με πρόσκληση του περιοδικού «Κ», ο κορυφαίος Αγγλος θεατρικός κριτικός του «Guardian» Μάικλ Μπίλινγκτον, ο οποίος είδε τέσσερις παραστάσεις. Για το «Alarme» που παρουσιάζει φέτος το θέατρο «Αττις» (μια σκηνική σύνθεση με αφορμή την αλληλογραφία της Μαρίας Στούαρτ με τη Βασίλισσα Ελισάβετ Α΄) τα σχόλια του Μπίλινγκτον ήταν διθυραμβικά: «Επρεπε να έρθω στην Αθήνα για να ανακαλύψω έναν μεγάλο σκηνοθέτη του επιπέδου του Μπρουκ, του Γκροτόφσκι, του Σουζούκι, του Ουίλσον(…). Και, παρόλο που δεν μιλώ την ελληνική γλώσσα, η θεατρική γλώσσα του μου είναι απολύτως κατανοητή. Η δύναμη της παράστασής του έγκειται στον οπτικό, ηχητικό και λεκτικό συμβολισμό της εμμονικής φύσης δύο ισχυρών γυναικών (…). Ο Τερζόπουλος συμπυκνώνει αξιοθαύμαστα μέσα σε 55΄ το πολιτικό και ποιητικό του μήνυμα».
Παρά τα βρετανικά εγκώμια, η δική μας ερώτηση κρύβει επιφυλάξεις:
Αναζήτησα ευωχία και έκσταση
– Το σωματικό θέατρο από τη δεκαετία του ’80 μέχρι σήμερα μήπως έχει πλέον ολοκληρώσει τον κύκλο του; Μήπως είναι ένα είδος θεάτρου χρονολογημένο, εγκλωβισμένο στο σώμα, που δεν μπορεί να κάνει επόμενο βήμα;
– Και προς τα πού να κάνει το βήμα; Στο μη σώμα; Μα το σώμα ήταν, είναι και θα είναι ο ναός της συγκίνησης, των συναισθημάτων, της ευτυχίας, της ευωχίας. Εγώ το σώμα δεν το χρησιμοποίησα στυλιστικά αλλά διονυσιακά. Αναζήτησα το σώμα της ευωχίας και της έκστασης. Αυτή ήταν η αναζήτησή μου και αυτή παραμένει. Συνάντησα ηθοποιούς του μεγέθους της Αλλα Ντεμίτοβα, η οποία προέρχεται από τη μέθοδο Στανισλάβσκι, αλλά μπήκε μέσα σε αυτήν τη διαδικασία. Η Αλλα ξεκίναγε την προετοιμασία για τον ρόλο από το κεφάλι κι εγώ από τις κάτω ζώνες. Εκεί, στην κοιλιά συναντιόμαστε και επιτεύχθηκε ένα εξαιρετικό αποτέλεσμα. Το σώμα ήταν, είναι και θα είναι πάντα επίκαιρο, γιατί είναι διαχρονικό, πέρα από τη σωματικότητα που διαμορφώνει ένα στυλ και μπαίνει μέσα στον κώδικα της γλώσσας. Μέσα από το σώμα γίνεται ο ηθοποιός αναγνωρίσιμος. Ο φορμαλιστής, ο μανιεριστής είναι για μένα εύσημα. Είναι ο ορισμός του επιτυχημένου ηθοποιού.
Κέντρο η γλώσσα
– Δεν εξαντλείται αυτό κάποια στιγμή;
– Αν μπορείς να ανοίγεις σιγά σιγά και να περνάς και σε άλλες σφαίρες, όχι. Στο «Alarme», σώμα είναι η φωνή. Γι’ αυτό ακινητοποίησα τα σώματα με βοκαλισμούς. Κέντρο του σώματος ήταν η γλώσσα, η στοματική κοιλότητα. Αλλες φορές είναι η πατούσα, το γόνατο. Δηλαδή, κέντρο δεν είναι απλώς και μόνο το διάφραγμα. Μπορεί να είναι ένα παράκεντρο πάνω στο οποίο εργάζεσαι εντατικά. Ετσι εκφράσαμε την εμμονή αυτών των δύο γυναικών, γιατί δεν υπήρξαν πιο εμμονικές γυναίκες από αυτές τις δύο βασίλισσες.
– Γιατί έπρεπε όχημα γι’αυτήν την άσκηση να είναι μια αλληλογραφία του 17ου αιώνα;
– Γιατί, όταν πήρα τη Μαρία Στιούαρτ του Σίλερ και τη μελετήσαμε, μετά από 20 ημέρες δεν μ’ ενδιέφερε. Υπήρχε όλο αυτό το μυστήριο, το άλλοθι του γερμανικού θεάτρου, μιας δραματικής μυθοπλασίας που θέλει να είναι τραγωδία και δεν είναι με τίποτα. Δεν μ’ ενδιέφερε η ωραιοποίηση των προσώπων. Προσπαθεί ο Σίλερ από τη Στιούαρτ να φτιάξει μια Κλυταιμνήστρα. Ομως, δεν γίνεται… Ηθελα να βρω υλικό ακατέργαστο και πιο πρωτογενές. Και βρήκα την αυθεντική αλληλογραφία αυτών των γυναικών με τη εξαιρετική συνεργασία της Αγλαΐας Παππά.
Η Σοφία Χιλλ βρήκε τα σονέτα της Ελίζαμπεθ. Η μία ηθοποιός είναι γαλλόφωνη και η άλλη αγγλόφωνη, γι’ αυτό και κράτησα τα κείμενα αμετάφραστα. Είναι πάντως αποκαλυπτικός ο τρόπος που βρίζονται αυτές οι δύο γυναίκες. Σαν καραγωγείς και χειρότερα!… Υπάρχουν πράγματα που δεν τα συμπεριλάβαμε. Είχα συλλάβει την ιδέα ότι είναι σαν δύο εκθέματα σε ένα μαύρο μουσείο. Τα σώματα είναι προφίλ συνέχεια. Ξέρετε πόσο δύσκολο είναι να παίζουν οι ηθοποιοί όπως στο θέατρο σκιών; Είναι μια εξοντωτική άσκηση. Κάποια άλλη στιγμή μπορεί να κάνω μια παράσταση μόνο με την πλάτη. Θα μπορέσουν να επικοινωνήσουν με τους θεατές; Θα δούμε.
– Κι αν σας έλεγαν ότι αυτό που κάνετε είναι ένα ακραίο exercise de style;
– Ολη η τέχνη είναι έτσι και μακάρι να την ακολουθούσε και η ζωή!… Θα ήταν όμορφη. Γιατί μας λείπει. Ο Μέγιερχολντ, ο Μπρεχτ κατά περιόδους, τι έκαναν; Exercise de style. Ο Χάινερ Μίλερ ήταν δάσκαλός μου και μέντοράς μου. Η καθαρότητα στη φόρμα, αυτό το στυλιζάρισμα, η ενεργοποίηση του σώματος, είναι μέσα στην παιδεία μου αλλά και στην ιδιοσυγκρασία μου. Ο καθείς φέρει αυτό που είναι και αυτό που ξέρει. Το κοινό μας είναι πια 14.000 θεατές. Δεν είναι λίγο.
Σμιλέψτε τον χρόνο
«Ο καλός καλλιτέχνης ξέρει να ελέγχει κάθε στιγμή τα εκφραστικά του μέσα και τα χρονικά του όρια. Δεν πέφτει στο λάθος του ναρκισσισμού. Το σώμα ορίζεται όχι ως σωματικά όρια αλλά ως ποιότητα ενέργειας που εμπεριέχει και μπορεί ο καλλιτέχνης να την αισθανθεί. Υπάρχει στην ερμηνεία του μεγάλου ηθοποιού ένα σημείο, μια δυσκολία, στην οριοθέτηση του χρόνου, που πρέπει να είναι «τόσος» και όχι «τόσο πολύς». Το επιπλέον είναι διάρροια, άχρηστη ελευθεριότης. Πρέπει να μάθει κανείς να αφαιρεί, να εξελίσσει το ουσιώδες, το μη χρήσιμο. Αυτό όμως προϋποθέτει παιδεία και άσκηση. Ο Ελληνας ηθοποιός έχει φαντασία, ταμπεραμέντο και ένστικτο, αλλά δεν είναι ιδιαίτερα εργατικός και δεν έχει καλή παιδεία. Αυτό σημαίνει ότι δεν ξέρει να εκμεταλλευτεί το ένστικτο και να δαμάσει τη φαντασία».
Να ανοίγεις τα όρια αυτού που υπηρετείς
– Γιατί «Alarme» και όχι «Alerte», για παράδειγμα;
– Γιατί το αλάρμ έχει διαφορετικό ήχο. Το «μ» στο τέλος λειτουργεί καλύτερα από το «τ». Για να δώσω την αίσθηση μιας μπαναλιτέ και στη δική μας ακόμη καθημερινότητα μέσα από διάφορα μονολεκτικά που λέμε όπως: πότε, τότε, έλα, μη μου πεις, άσ’ τα… διάλογοι χωρίς αξία. Αυτό το «δίχως αξία», το «τίποτα», αυτό που δεν έχει περιεχόμενο είναι για μένα ένα μεγάλο ζήτημα. Ολα αυτά υπάρχουν μέσα στην αλληλογραφία. Η σκέψη αυτή οδηγεί και στη φόρμα της παράστασης που είναι προφίλ και όχι μετωπική. Δύο γυναίκες αλληλογραφούν. Πρέπει να αρθρώσουν τον λόγο τους. Το ίδιο κείμενο έπλασε τη γλώσσα του σώματος. Η μία αποκαλεί την άλλη φίδι.
– Η μέθοδος αυτή δεν γεννά αποκλεισμούς;
– Ολα γεννούν αποκλεισμούς. Αρκεί να υπηρετείς αυτό που είσαι ταγμένος με μεγάλη πίστη και αγάπη και να ανοίγεις διαρκώς τα όρια αυτού που υπηρετείς. Να αισθάνεσαι συνιστώσα του και να γνωρίζεις ότι υπάρχουν πολλές συνιστώσες. Και δεν είσαι το κατευθυντήριο κέντρο. Θα μπορούσα πολύ εύκολα να κάνω έργα όλα αυτά τα χρόνια, που να γελάει ο κόσμος και να κλαίει. Θα μου ήταν επίσης πολύ εύκολο να κάνω παραστάσεις – τούρτες: ολίγον ροκ, ολίγον φραμπαλάδες, ολίγον ροζ ελεκτρίκ ή παπαγαλί, ολίγον σούρτα-φέρτα. Μιαν ελληνική εκδοχή μεταμοντερνισμού δηλαδή. Αλλά αυτό γίνεται στην πρόβα για να χαλαρώσουν οι ηθοποιοί… Από τη στιγμή που μπήκα σε μια αγωνία να βρω τη δική μου γλώσσα, κοιτάω στον κόσμο αλλιώς. Στράφηκα στην Αφρική, στα Αναστενάρια, στον αργό χρόνο της Ασίας – και τι σημαίνουν όλα αυτά. Με την αναγνωρίσιμη γλώσσα που δημιουργήσαμε ταξιδέψαμε όλον τον κόσμο, δώσαμε 1.800 παραστάσεις και επιτύχαμε εισαγωγή συναλλάγματος πολλά δισ. δραχμές. Ξεκίνησε από τις «Βάκχες» (σ. σ. 1986). Τριακόσιες παραστάσεις έδωσα, φέρνοντας μια νέα ιδέα, προβάλλοντας το διονυσιακό σώμα κι όχι τον λογοκρατούμενο ηθοποιό. Επεσε σαν βόμβα και άνοιξαν όλα τα φεστιβάλ του κόσμου. Αρχισαν να γράφουν θεωρητικοί και κριτικοί του θεάτρου. Οι Ελληνες κριτικοί και θεωρητικοί στράφηκαν εναντίον μου. Στο πλευρό μου πάνω απ’ όλους στάθηκε ο Γιάννης Τσαρούχης. «Θα αντιληφθείτε τη γλώσσα του σε 20 χρόνια», έλεγε.