Η συνάντηση του Χριστού και του Δία στην Ελλάδα

Η συνάντηση του Χριστού και του Δία στην Ελλάδα

4' 8" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

VASILIOS N. MAKRIDES

Hellenic Temples and Christian Churches: A Concise History of the Religious Cultures of Greece from Antiquity to the Present

New York / London: New York University Ρress

Το βιβλίο του Βασίλη Μακρίδη, καθηγητή Θρησκειολογίας (με ειδίκευση στον Ορθόδοξο Ανατολικό Χώρο) στο Πανεπιστήμιο Εrfurt (Γερμανία), εστιάζει σε ένα από τα κεντρικότερα ζητήματα στην ιστορία του ελληνικού πολιτισμού, στον διαμορφωτικό ρόλο που η θρησκεία έχει παίξει σε αυτόν. Πρόκειται για την πρώτη συνθετική θρησκευτική ιστορία της Ελλάδας στο σύνολό της, συνοπτικά γραμμένη και από διαχρονική σκοπιά. Και όταν μιλούμε για θρησκεία στον ελληνικό χώρο, εννοούμε κυρίως την αρχαιοελληνική θρησκεία και τον ορθόδοξο χριστιανισμό. Αλλά όχι μόνο. Η παρουσία της ιουδαϊκής και μουσουλμανικής θρησκείας είναι επίσης σημαντική. Αυτή η ποικιλία θρησκειών στον ίδιο χώρο δημιουργεί ανταγωνισμούς, αντιπαλότητες, εντάσεις, αλλά και συνθέσεις και συμβιώσεις. Το βιβλίο του Μακρίδη εστιάζει στα φαινόμενα αυτά. Η εστίασή του καθοδηγείται από την αντίληψη ότι οι θρησκείες εν γένει, και εν προκειμένω αυτές που αναπτύχθηκαν στον ελληνικό χώρο, αποτελούν κάθε άλλο παρά ένα σύνολο απόψεων μόνο. Αντίθετα, δρουν κυρίως στο πεδίο του πολιτισμού ως δυνάμεις που οργανώνουν τον αστικό χώρο, ρυθμίζουν τον χρόνο, είναι διαμορφωτικές της αρχιτεκτονικής και της τέχνης γενικότερα, αλλά και των τελετών που σχετίζονται με σημαντικές στιγμές της ανθρώπινης ζωής. Με την έννοια αυτή καθεμιά θρησκεία είναι φορέας ενός ολόκληρου πολιτισμού, ενός θρησκευτικού πολιτισμού.

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της αρχαιοελληνικής θρησκείας, η οποία διαμορφώνει το αρχαίο χρονολόγιο και εορτολόγιο και πολιτιστικά συμβάντα όπως τις θεατρικές παραστάσεις (τραγωδίας, κωμωδίας). Με την επικράτηση του χριστιανισμού στον ελληνικό χώρο πολλά αλλάζουν, αλλά επίσης πολλά μένουν ίδια στο επίπεδο της σχέσης θρησκείας και πολιτισμού. Ενώ η αρχαία θρησκεία σχεδόν εξαντλείται στο επίπεδο της λατρείας και δεν απαιτεί δέσμευση σε ένα σώμα πεποιθήσεων, ο χριστιανισμός σπεύδει να κατασκευάσει ένα σώμα απόψεων και να απαιτήσει δέσμευση σε αυτές. Και ενώ τα χαρακτηριστικά αυτά κάνουν τον χριστιανισμό μια θρησκεία που υπερβαίνει τα όρια των αρχαίων πολιτικών μορφωμάτων και αξιώνει καθολικότητα, διατηρεί ωστόσο από τις αρχαίες θρησκείες τον έντονα διαμορφωτικό ρόλο στα πράγματα της πόλης. Η διαμόρφωση του πολιτισμού αποτελεί τελικά το πιο κρίσιμο πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ αρχαίας θρησκείας και χριστιανισμού. Στον ίδιο στίβο ανταγωνίζονται ήδη από την αρχαιότητα ο ιουδαϊσμός και, αργότερα, στην περίοδο της τουρκοκρατίας, το Ισλάμ.

Δύο μέρη

Το βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο εξετάζει διαχρονικά όλους τους θρησκευτικούς πολιτισμούς που ευδοκίμησαν στον ελληνικό χώρο, συζητώντας σε τρία κεφάλαια την αρχαία ελληνική θρησκεία, τον χριστιανισμό και, τέλος, τον ιουδαϊσμό, το Ισλάμ και ήσσονες θρησκευτικές παραδόσεις. Στο δεύτερο μέρος εστιάζει, πάλι διαχρονικά, στην ιδιαίτερη σχέση του χριστιανισμού με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Και τα δύο μέρη διέπει η θρησκειολογική, μη ομολογιακή σκοπιά, της μη δέσμευσης δηλαδή σε θρησκευτική ομολογία. Ιδιαίτερα αξιοποιείται η σκοπιά αυτή στο δεύτερο μέρος, το οποίο εξετάζει σε τέσσερα κεφάλαια τον ανταγωνισμό και την αντίθεση, τη σύνθεση και μεταστοιχείωση, τη συμβίωση και μείξη, καθώς και ιδιάζοντα φαινόμενα στις σχέσεις των δύο βασικών θρησκευτικών πολιτισμών, του αρχαιοελληνικού και του χριστιανικού. Ειδικά στο μέρος αυτό επιστρατεύεται μια πλειάδα μεθοδολογικών εργαλείων και δεδομένων, από την ιστορία, την αρχαιολογία, τη φιλοσοφία, την ανθρωπολογία, προκειμένου να εξεταστεί δίκαια το εξαιρετικά σύνθετο θρησκευτικό φαινόμενο.

Μέσα από μια τέτοια εξέταση αναδύονται με νέα λεοντή κάποια γνωστά ερωτήματα, όπως σχετικά με το στίγμα του νεοελληνικού πολιτισμού, την πολιτιστική ταυτότητα των νεοελλήνων, την ύπαρξη και συνέχεια ενός έθνους ή όχι. Η θρησκειολογική σκοπιά του βιβλίου αναδεικνύει ενδιαφέρουσες συνέχειες και ασυνέχειες, αντιθέσεις και συνθέσεις. Η αντίθεση μεταξύ χριστιανισμού και αρχαιοελληνικού πολιτισμού εκδηλώθηκε με μορφές που περιλαμβάνουν την εχθρότητα των πρώτων απολογητών στην αρχαία θρησκεία, τη βίαιη μετατροπή αρχαίων ναών σε χριστιανικούς, την καταδίκη αργότερα του Ευστράτιου Νικαίας και του Πλήθωνα, έως τις σύγχρονες αντιδράσεις στον χριστιανισμό από ομάδες ελληνολατρών και νεοπαγανιστών. Εξίσου μεγάλη ποικιλία εμφανίζει η σύνθεση και μεταστοιχείωση του αρχαιοελληνικού πολιτισμού από τον χριστιανικό. Χαρακτηριστική είναι η υιοθέτηση από τον χριστιανισμό της φιλοσοφίας και η συνέχισή της στο Βυζάντιο, την οποία μαρτυρούν οι εικονογραφήσεις μοναστηριών και εκκλησιών με αρχαίους φιλοσόφους να πλαισιώνουν χριστιανούς αγίους.

Η σύνθεση χριστιανισμού και αρχαιοελληνικού πολιτισμού θα επιχειρηθεί συστηματικά στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, που για να υποστηρίξει την αδιατάρακτη συνέχεια του ελληνισμού, κατασκευάζει, μεταξύ άλλων, το ιδεολόγημα του «ελληνοχριστιανισμού». Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι, τέλος, η ειρηνική συμβίωση και μείξη αρχαιοελληνικού και χριστιανικού πολιτισμού. Στο πεδίο αυτό καταγράφονται φαινόμενα που απαιτούν θρησκειολογική ματιά για να αποτιμηθούν, όπως ο συνκρητισμός, ο υβριδισμός, η επιβίωση. Για αιώνες, χριστιανική λατρεία και αρχαιοελληνικές τελετές ζούσαν παράλληλα σε πόλεις όπως η Κόρινθος και οι Φίλιπποι, όπου ηρώα και βωμοί αρχαίων θεών συνυπάρχουν με χριστιανικούς ναούς σε οριοθετημένες ζώνες. Οι οριοθετήσεις δεν εμποδίζουν όμως την επιβίωση στη χριστιανική λατρεία πολλών στοιχείων από αρχαίες λατρευτικές πρακτικές.

Το βιβλίο του Βασίλη Μακρίδη είναι σημαντικό όχι μόνο γιατί αναδεικνύει τη μεγάλη συνθετότητα των θρησκειών που αναπτύχθηκαν στον ελληνικό χώρο, αλλά και επειδή κάνει φανερό πόσο σημαντικό είναι το φαινόμενο της θρησκείας για την κατανόηση του πολιτισμού γενικά και του ελληνικού ειδικότερα. Το βιβλίο αξίζει να διαβαστεί από ένα ευρύτερο κοινό στην Ελλάδα. Θα πρέπει λοιπόν σύντομα να μεταφραστεί.

* Ο κ. Γιώργος Καραμανώλης διδάσκει Αρχαία Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή