Το τεράστιο, «διπλό» δράμα του Ιψεν «Ο Ιουλιανός και ο Ναζωραίος», χρειάστηκε να διανύσει μεγάλη χρονική διαδρομή: γραμμένο μεταξύ 1868 και 1873, παρουσιάζεται τώρα για πρώτη φορά στη Βρετανία, σε μια δεξιοτεχνικά συντομευμένη διασκευή του Μπεν Πάουερ (που συμπτύσσει τα δύο έργα σε ένα, διαρκείας 3,5 ωρών) και σκηνοθετημένο εντυπωσιακά από τον Τζόναθαν Κεντ. Οποιες αμφιβολίες κι αν διατηρώ για το ίδιο το έργο, θα παρότρυνα οποιονδήποτε ενδιαφέρεται για τον Ιψεν ή για την εξέλιξη του θεάτρου να το δει. Στο κάτω κάτω, δεν είναι πολύ πιθανόν να επαναληφθεί σύντομα τέτοιο μεγαλεπήβολο εγχείρημα.
Ο Ιψεν χρησιμοποιεί την Ιστορία για να εξερευνήσει ιδέες, ιδιαίτερα τη σύγκρουση ανάμεσα στον ντετερμινισμό και την ελεύθερη βούληση. Και σε αυτό το «δίτομο» έργο, που εκτυλίσσεται μεταξύ 351 και 363 μ. Χ, εστιάζει στον Ιουλιανό, τον οποίο βλέπουμε για πρώτη φορά ως έναν υπερευαίσθητο 19χρονο που ζει σχεδόν σαν αιχμάλωτος στην Κωνσταντινούπολη, στην αυλή του θείου του, του αυτοκράτορα Κωνστάντιου.
Στην Αθήνα
Αμφισβητώντας την κρατικά θεσπισμένη χριστιανική θρησκεία, ο Ιουλιανός το σκάει και πηγαίνει στην Αθήνα, όπου καταλήγει να απορρίψει και τους ειδωλολάτρες φιλοσόφους. Η «επιφοίτηση» έρχεται όταν συναντά τον μυστικιστή Μάξιμο της Εφέσου, ο οποίος βλέπει στον Ιουλιανό έναν προφήτη που μπορεί να υπερβεί τη σύγκρουση ανάμεσα στην επίγεια αυτοκρατορία και το πνευματικό βασίλειο. Φτάνοντας στο δεύτερο μέρος, όταν ο Ιουλιανός έχει γίνει αυτοκράτορας, βλέπουμε πώς λειτουργεί αυτό στην πράξη: με διώξεις εναντίον των χριστιανών, με τη συνέχιση ενός πολέμου κατά της Περσίας, και με την παράφρονα πεποίθηση του Ιουλιανού ότι στο πρόσωπό του συνυπάρχουν το ανθρώπινο και το θεϊκό.
Τι λέει, όμως, ο Ιψεν; Γράφοντας σε μια εποχή διανοητικού αναβρασμού, όταν οι ιδέες του Μαρξ, του Δαρβίνου και του Νίτσε άλλαζαν τον κόσμο, ο Ιψεν φαίνεται να αγωνίζεται για να αρθρώσει ένα νέο όραμα της ανθρώπινης ελευθερίας. Αυτό που ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σο, στο δοκίμιό του «Η πεμπτουσία του ιψενισμού», αποκάλεσε «η αυτοκρατορία του Ανθρώπου που επιβεβαιώνει το αιώνιο κύρος της δικής του θέλησης».
Ενώ ο Ιψεν θα μπορούσε να είναι υποψιασμένος για τους δυνητικούς κίνδυνους μιας τέτοιας φιλοσοφίας, εμείς γνωρίζουμε πολύ καλά τις συνέπειες που είχε αυτή η «θριαμβευτική» θέληση στη διάρκεια του 20ού αιώνα.
Η δράση στο έργο του Ιψεν, στην πραγματικότητα, προχωρά σε αντίθετη κατεύθυνση προς τη θεμελιακή του ιδέα. Ο Ιψεν σαφώς αναζητεί έναν νέο τρόπο ζωής, ελεύθερο από αυτά που ο Ιουλιανός αποκαλεί «δόγματα της ενοχής, της μιζέριας και της άρνησης». Ωστόσο, αυτό που δημιουργεί ο Ιψεν είναι μια ισχυρή υπεράσπιση του χριστιανικού ιδεαλισμού. Είναι αδύνατον να μη συγκινηθείς όταν βλέπεις τον παλιό φίλο του Ιουλιανού, τον Γρηγόριο, να τυφλώνεται και να βασανίζεται επειδή δημιούργησε μια μικρή εκκλησία στην Αντιόχεια, και στωικά να αψηφά τον τρελαμένο από την εξουσία αυτοκράτορα.
Θυμήθηκα την ιστορία ενός νεαρού Νορβηγού γλύπτη, ο οποίος άφησε άναυδο τον Ιψεν όταν του είπε ότι αυτό ήταν το έργο του που αγαπούσε περισσότερο, γιατί πρόσφερε «μια τόσο υπέροχη αναφορά στον θρίαμβο του χριστιανισμού επί της ειδωλολατρίας». Ηταν, ίσως, ένα πρώιμο σημάδι για το πώς, ψυχολογικά, το έργο στρέφεται εναντίον του δημιουργού του.
Η παράσταση
Η παράσταση, πάντως, είναι εντυπωσιακή. Το σκηνικό του Πολ Μπράουν αξιοποιεί την περιστρεφόμενη σκηνή του θεάτρου Ολίβιε για να μας μεταφέρει από την Εφεσο στις πεδιάδες της Γαλατίας και στις ερήμους της Περσίας. Τα σύγχρονα κοστούμια και τα φιλμ αεροπορικών βομβαρδισμών υπογραμμίζουν την τοπικότητα ενός έργου που έχει να κάνει τόσο με την αέναη σύγκρουση στη Μέση Ανατολή όσο και με τον αγώνα για έναν κόσμο χωρίς πίστη.
Ο Αντριου Σκοτ δίνει μια ηρωική ερμηνεία στον Ιουλιανό. Είναι ιδιαίτερα καλός όταν υποδύεται τον εύθραυστο, γεμάτο αμφιβολίες νεαρό άνδρα και αργότερα τον αδίστακτο τύραννο χωρίς να καταφεύγει στα συναισθηματικά κλισέ των επικών χολιγουντιανών ταινιών. Ο Ιαν Μακ Ντιάρμιντ χρωματίζει τον Μάξιμο με ένα αδιόρατα διαβολικό μεγαλείο και ο Τζέιμς Μακάρντλ αφήνει νύξεις για μια ερωτική ένταση ανάμεσα στον Αγάθωνα, τον τελικό φονιά του Ιουλιανού, και τον αυτοκράτορα.
Ακόμα κι αν αυτό το τόσο φιλόδοξο, φιλοσοφικά και δραματουργικά, έργο του Ιψεν απέχει κάμποσο από το να είναι αριστούργημα, η παράσταση αποτελεί μια εμπειρία που με τίποτα δεν θα ήθελα να έχω χάσει.