ΕΓΚΑΙΝΙΑ. Σε εποχή κρίσης οι προβληματισμοί περί ταυτότητας γίνονται το επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης. Ισως δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που φέτος το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή στην Ανδρο επέλεξε να κάνει ένα αφιέρωμα στον Νίκο Χατζηκυριάκο-Γκίκα: ο σημαντικός ζωγράφος της περίφημης γενιάς του ’30 πάντα διερευνούσε το αίτημα της ελληνικότητας. «Αυτός είναι ο σκοπός και το τέρμα και ο στόχος για τα βέλη της φαρέτρας μου» έγραφε ο ίδιος.
Ελληνικότητα
«Ηταν ένας κοσμοπολίτης μοντερνιστής, που κατάφερε να θέσει την ελληνική τέχνη σε τροχιά Ευρώπης», τόνισε ο διευθυντής του μουσείου, κ. Κυριάκος Κουτσομάλλης, στα εγκαίνια της έκθεσης «Ενας συγχρονισμένος αιώνιος», το περασμένο Σάββατο. Εχοντας ζήσει στην εμπροσθοφυλακή της τέχνης και έχοντας κάνει μακρινά ταξίδια στις Ινδίες και την Ιαπωνία, ο Χατζηκυριάκος-Γκίκας πάντα ακροβατούσε ανάμεσα στις δυτικές επιρροές και τον μυστικισμό της Ανατολής. Ομως, πρωτίστως, αισθανόταν Ελληνας, διότι «το να διαφύγει κανείς από τα φυλετικά του γνωρίσματα ούτε επιθυμητό είναι αλλά ούτε και εύκολο». Το έργο του εμποτίστηκε από τον αρχαίο κλασικό πολιτισμό, το Βυζάντιο και τη λαϊκή παράδοση. Στους πίνακές του φυτρώνουν συκιές και πεύκα, πετούν χαρταετοί, ορθώνονται μάντρες, κατσίκες βοσκούν στα χορτάρια, βάρκες πλέουν στη θάλασσα… «Η ελληνικότητα του Γκίκα εκφράζεται ως ψυχική ανάγκη – δεν έχει νοσταλγικό χαρακτήρα», σχολιάζει ο κ. Κυριάκος Κουτσομάλλης. Ο Αγγελος Δεληβοριάς, που παρευρέθη στην εκδήλωση, συμπλήρωσε: «Αν κάποιος δεν ήξερε τίποτα για τη ζωή του, παρατηρώντας μόνο τα έργα θα μπορούσε να καταλάβει την καταγωγή του».
Ο ζωγράφος, που γεννήθηκε το 1906 στην Αθήνα, ήταν απόγονος μιας μεγάλης υδραίικης ναυτικής οικογένειας. Κουβαλούσε, όπως έχει γράψει ο Παναγιώτης Τέτσης, «το πολύτιμο προικιό της Υδρας». Στη δεκαετία του ’20, σπούδασε Φιλολογία στη Σορβόννη, ενώ παράλληλα παρακολουθούσε μαθήματα ζωγραφικής. «Εβλεπα παντού, σε κάθε προθήκη, μοντέρνα έργα», θυμόταν ο καλλιτέχνης. Επηρεάστηκε σημαντικά από τα κινήματα του φοβισμού, του κυβισμού και του ορφισμού. Από το 1941 μέχρι το 1958 δίδαξε σχέδιο στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Και μέχρι το θάνατό του το 1994 (πέθανε στο σπίτι του στην οδό Κριεζώτου) είχε κάνει 77 ατομικές εκθέσεις, στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Η έκθεση, που διαρκεί έως τις 25 Σεπτεμβρίου, περιλαμβάνει 71 πίνακες, 21 σχέδια και 12 γλυπτά – τα περισσότερα εκθέματα προέρχονται από το Μουσείο Μπενάκη – Πινακοθήκη Γκίκα και την Εθνική Πινακοθήκη.
Οι επιμελητές προτίμησαν να χωρίσουν την έκθεση σε θεματικές ενότητες (προσωπογραφίες, νεκρά φύση, κυβισμός, σχέδια, μυθολογικά έργα και γλυπτά, ατελιέ). Η ταξινόμηση σε χρονολογική σειρά κατέστη σχεδόν αδύνατη, επειδή ο ζωγράφος άλλαζε συνεχώς την τεχνοτροπία και ανακύκλωνε το στυλ του. «Δεν ήταν στατικός – χαρακτηρίζεται από ένα διαρκές πηγαινέλα στα ρεύματα της τέχνης», υπογράμμισε ο κ. Κυρ. Κουτσομάλλης.
Μετρ της παλέτας
Η καλλιτεχνική αξιολόγηση του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα είναι δύσκολη. Καταλαβαίνουμε από την έκθεση ότι ήταν ένας ετερόφωτος εικαστικός, που βρισκόταν σε μια διαρκή αναζήτηση του προσωπικού του ύφους. Πειραματιζόταν, ομφαλοσκοπούσε, αμφισβητούσε. Παραμένει, ωστόσο, ένας μετρ της παλέτας, του οποίου η σημαντική παρακαταθήκη περιλαμβάνει έργα όπως οι «Στέγες του Παρισιού» (1952), οι «Αντανακλάσεις αντανακλάσεων» (1979), το «Περιστροφικό τοπίο» (1957), ο «Μιστράς» (1973) και το σχέδιο «Κήπος στην Υδρα» (1959). Φυσιολάτρης και κατεξοχήν τοπιογράφος, είχε μια πολύ καλή κατανόηση της δομής του ελληνικού τοπίου. Κέντρο, όμως, της έρευνάς του αποτέλεσε το ελληνικό φως, που του επέτρεπε να ερμηνεύει τα χρώματα με ένα δικό του μοναδικό τρόπο. Αυτός ο αστός διανοούμενος, που συνέβαλε τόσο στη διαμόρφωση της σύγχρονης πολιτιστικής ταυτότητας της Ελλάδας, μπορεί τελικά να μας εμφυσήσει ξανά μια νέα πνοή ζωής.