Τούρκοι τουρίστες σχηματίζουν πηγαδάκια έξω από τη Ροτόντα. Φωτογραφίζονται, περιεργάζονται τον χάρτη της Θεσσαλονίκης. Μόλις είχαν περιηγηθεί ένα από τα μνημεία της UNESCO με τον άριστα διατηρημένο μιναρέ, τον μοναδικό που διασώζει η πόλη – δείγμα της μετατροπής του ναού σε τζαμί (1590/1). Επόμενες στάσεις, το Αλατζά Ιμαρέτ, το Γενί Τζαμί και όσα οθωμανικά μνημεία της Θεσσαλονίκης είναι επισκέψιμα και δεν είναι κλειστά λόγω αναστήλωσης ή υπολειτουργούν λόγω έλλειψης φυλάκων. «Το ‘κανε το θαύμα του ο Γιάννης Μπουτάρης» σχολίαζε περαστικός, βλέποντας τους επισκέπτες της γειτονικής χώρας. Στα φωτογραφικά τους πλάνα ωστόσο πρωταγωνιστές θα είναι και οι πλανόδιοι μικροπωλητές που έχουν περικυκλώσει τον περιβάλλοντα χώρο.
Σε υπαίθριο παζάρι παπουτσιών έχει μετατραπεί η Ροτόντα. Η εικόνα είναι θλιβερή: Παράνομα εμπορεύματα αραδιασμένα σε απλωμένα σεντόνια. Σκουπίδια γύρω από τα παγκάκια. Διπλοπαρκαρισμένα αυτοκίνητα. Σπασμένα κολονάκια στα πεζοδρόμια. Ανάλογη εικόνα εγκατάλειψης και στο Αλατζά Ιμαρέτ, ένα από τα 18 διατηρητέα κτίσματα της οθωμανικής αρχιτεκτονικής. Κίονες και μαρμάρινα δάπεδα γραμμένα με λαδομπογιές, παρκαρισμένα αυτοκίνητα φράζουν την είσοδο, στρώματα και κουφώματα πεταμένα γύρω από τους κάδους των σκουπιδιών… Για τους περιοίκους το Αλατζά Ιμαρέτ ήταν θείο δώρο. Η μικρή, κυκλική, κλειστή πλατεία που περιβάλλεται από πολυκατοικίες είναι ο ελεύθερος χώρος όπου παίζουν τα παιδιά, είναι το ελάχιστο «πράσινο» που βλέπουν από τα μπαλκόνια τους. Αυτό εξηγούσε στους κατοίκους η Αραβέλλα Σαλονικίδου, κοινοτική σύμβουλος στην Ανω Πόλη, έπειτα από το μικρό λίφτινγκ που έκαναν συνεργεία του δήμου. Χειρότερη κατάσταση πριν από το πρόσφατο νοικοκύρεμα παρουσίαζε και η πλατεία Ρομφέη (Κουλέ Καφέ) στην Ανω Πόλη όπου διασώζονται μερικά απο τα οθωμανικά κτίσματα: Τουρμπέ του Μουσά Μπαμπά, ενταγμένο στο ΕΣΠΑ, το τζαμί του Μουσταφά Ζιχνί Πασά (19ος αι.), κρήνες.
Το Μπέη Χαμάμ, το μεγαλύτερο και πιο διακοσμημένο χαμάμ που βρίσκεται στην πλατεία Αριστοτέλους, γνωστό ως «Λουτρά Παράδεισος», λειτουργεί μόνο το βράδυ για την έκθεση που φιλοξενεί. Πρωινές ώρες είναι κλειστό ελλείψει φυλάκων. «Η έλλειψη προσωπικού περιορίζει τα ωράρια λειτουργίας των μνημείων. Επιθυμία μου είναι να παραμείνει ο Παράδεισος ανοιχτός και μετά τη λήξη της έκθεσης, τουλάχιστον για μερικές ώρες και θα το προσπαθήσω. Ωστόσο, οι καλές μας προθέσεις δεν αρκούν», αναφέρει στην «Κ» η προϊσταμένη της 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δέσποινα Μακροπούλου. Οι περιβάλλοντες χώροι των μνημείων «είναι αποτέλεσμα συνεργασίας εφορείας και δήμου, και αυτό επιδιώκουμε». Η ανάδειξη των οθωμανικών μνημείων είναι ένα στοίχημα για τον Γιάννη Μπουτάρη. «Πρώτη προτεραιότητα είναι η δημιουργία πολιτισμικών περιπάτων που θα αναδεικνύουν το οθωμανικό παρελθόν της πόλης. Μουσουλμανικό, Εβραϊκό, Χριστιανικό», ανέφερε ο δήμαρχος κατά την επίσκεψή του στην Κωνσταντινούπολη. Η αρχή, εξήγησε, θα γίνει με «οδηγούς και εκδόσεις, θα προχωρήσουμε με βελτιωμένη και πιο εμφανή σήμανση των ιστορικών τόπων και μνημείων και θα συνεχίσουμε με αναπλάσεις».
Πέντε τζαμιά, ένα μιναρέ, δυο τουρμπέδες, έξι χαμάμ, ένα μπεζεστένι, τρεις πύργους και 14 κρήνες, που κηρύχτηκαν διατηρητέα από το 1926 ώς το 2003, έχει καταγράψει η αν. καθηγήτρια ΑΠΘ κ. Αιμιλία Στεφανίδου.
Τα περισσότερα ήταν ενταγμένα στην καθημερινή ζωή. «Στο Αλκαζάρ και την Αίγλη έβλεπα ταινίες», λένε οι παλαιότεροι. Το Μπεζεστένι ήταν πάντα αγορά και τα υπόλοιπα τα γνωρίζουν ως Λουτρά Παράδεισος, Λουτρά Φοίνικα, Παλαιό Αρχαιολογικό Μουσείο, Λουλουδάδικα (Γιαχουντί Χαμάμ). Τα μεγαλύτερα κτίστηκαν τους δύο πρώτους αιώνες της κατάληψης της πόλης (15ος – 16ος), εξηγεί η κ. Στεφανίδου.
Το Μπέη χαμάμ είναι το μεγαλύτερο χαμάμ, το Χαμζά Μπέη Τζαμί (Αλκαζάρ) που αναστηλώνεται είναι το μοναδικό με εσωτερική αυλή. Μικρότερα και πιο λιτά ήταν τα κτίσματα που υψώθηκαν τους επομένους αιώνες (17ος ώς αρχές 20ού).
Το τζαμί του Μουσταφά Ζιχνί Πασά (19ος) που μέχρι πρότινος ήταν κατοικία και το τζαμί στο στρατόπεδο Παύλου Μελά (20ός αι.) ήταν μικροί συνοικιακοί χώροι προσευχής.
Διαφοροποιείται το Γενί Τζαμί (Παλαιό Αρχαιολογικό Μουσείο, 1902), έργο του αρχιτέκτονα Βιταλιάνο Ποζέλι. Ηταν τόπος λατρείας για τους Εβραίους που είχαν εξισλαμιστεί (ντονμέδες), δείγμα εκλεκτικισμού από το κοσμοπολίτικο προφίλ που απέκτησε η Θεσσαλονίκη στις αρχές του περασμένου αιώνα.
Το σπίτι του Κεμάλ
Για τους Τούρκους επισκέπτες το σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ (Απ. Παύλου και Αγ. Δημητρίου) δεν αποτελεί απλώς τον πρώτο σταθμό τους στη Θεσσαλονίκη, αλλά προσκύνημα στον ιδρυτή του σύγχρονου τουρκικού κράτους.
Το τριώροφο κτίριο όπου γεννήθηκε το 1881 και έζησε την παιδική του ηλικία ο «πατέρας των Τούρκων» παραχωρήθηκε στο τουρκικό κράτος το 1935. Χτίστηκε το 1870, επισκευάστηκε το 1981, ενώ πρόσφατα, κηρύχθηκε ως μνημείο με ομόφωνη απόφαση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων. Το οίκημα φιλοξενεί το τουρκικό προξενείο και παράλληλα λειτουργεί ως μουσείο αφιερωμένο στον Κεμάλ Ατατούρκ. Η ιστορία του ξετυλίγεται μέσα από τα αυθεντικά έπιπλα της εποχής, με ενισχύσεις από το Μαυσωλείο του Κεμάλ και το Τοπ Καπί της Κωνσταντινούπολης. Το κρεβάτι της μητέρας του Τούρκου ηγέτη, ερμάρια, μιντέρια, παραδοσιακά μπαούλα με την προίκα της, προσωπικά αντικείμενα του Κεμάλ Ατατούρκ (πουκάμισα, κοστούμια, παπούτσια με τις γκέτες, κοκάλινες πίπες, ταμπακιέρα) και φωτογραφίες διηγούνται τη ζωή της οικογένειας στη Θεσσαλονίκη και ταυτόχρονα την ιστορία της πόλης κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.