Niall Ferguson
Η εξέλιξη του χρήματος
Μια οικονομική ιστορία του κόσμου
μετ.: Ευτυχία Παγουλάτου
εκδ. Αλεξάνδρεια, σελ. 430
Τα περισσότερα πράγματα στη ζωή, έγραφε ο Τζον Κένεθ Γκαλμπρέιθ στο κλασικό του βιβλίο «Το χρήμα» (Παπαζήσης, 1976), είναι σημαντικά μόνο γι’ αυτούς που τα έχουν, αυτοκίνητα, φιλενάδες κ.ά. Αντίθετα, το χρήμα είναι το ίδιο σημαντικό και γι’ αυτούς που το έχουν και για εκείνους που δεν το έχουν. Και οι δύο πλευρές προσπαθούν να το κατανοήσουν. Τι είναι το χρήμα; Ο Ανταμ Σμιθ είχε τοποθετηθεί στον «Πλούτο των Εθνών»: «Η συνετή λειτουργία του τραπεζικού συστήματος, με τη χρήση του χαρτιού ως υποκατάστατου μιας μεγάλης ποσότητας χρυσού και αργύρου… ανοίγει έναν δρόμο προς τον ουρανό». Πώς, όμως, καταλήξαμε να ζούμε στη Γη όπου το περισσότερο χρήμα είναι αόρατο; Ποιος είχε δίκαιο; Ο ποπουλιστής συγγραφέας που παρομοίαζε την τράπεζα των Ρότσιλντ σαν ένα πελώριο μαύρο χταπόδι που άπλωνε τα πλοκάμια του γύρω από τον κόσμο ή ο Γερμανός ποιητής Χάινριχ Χάινε, ο οποίος την ίδια περίπου περίοδο, το 1841, έγραφε πως «το χρήμα είναι ο θεός της εποχής μας και ο Ρότσιλντ είναι ο προφήτης του»;
Οι πιστωτικοί θεσμοί
Το πρώτο βήμα για να καταλάβουμε την πολυπλοκότητα των σύγχρονων χρηματοπιστωτικών θεσμών είναι να διαπιστώσουμε την προέλευσή τους – πράγμα που προσφέρει τούτη η εισαγωγή στη συναρπαστική ιστορία των οικονομικών του χρήματος. Στο έργο που γράφτηκε για τις ανάγκες του σεναρίου των τηλεοπτικών επεισοδίων που παίχτηκαν στο Channel Four (Αγγλία), στο PBS (ΗΠΑ) κ.α., δεν εξιστορείται απλώς το χρήμα, αλλά γίνεται μια υπόθεση για την απελευθέρωση των πιστώσεων.
Εδώ, ο Νάιαλ Φέργκιουσον, διάσημος ιστορικός του Χάρβαρντ, εξηγεί την ιστορική εχθρότητα προς τους πιστωτές. Υποστηρίζει ότι το χρήμα, παρά τις βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις εναντίον των «άνομων κερδών», είναι τις περισσότερες φορές η βάση κάθε προόδου και η διάδοσή του μια από τις κινητήριες δυνάμεις της νεότερης ιστορίας.
«Η οικονομική καινοτομία δεν είναι το έργο κάποιων βδελλών που απλώς επιδιώκουν να ρουφήξουν το αίμα χρεωμένων οικογενειών, ή να ρισκάρουν οικονομίες που έχουν μαζέψει χήρες και ορφανά. Αντίθετα, έχει καταστεί απολύτως αναγκαίος παράγων για να ανέλθει ο άνθρωπος από τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης στα ιλιγγιώδη ύψη της υλικής ευημερίας, στα οποία τόσοι βρίσκονται σήμερα».
Μολονότι κάτι τέτοιο δεν είναι προφανές μετά την κρίση των στεγαστικών δανείων στις ΗΠΑ και μεσούσης της κρίσης χρέους στην Ευρώπη, ο Φέργκιουσον ξεδιπλώνει μια σειρά από τις καλύτερες στιγμές της ιστορίας του χρήματος, που αρχίζουν με τις πλάκες πηλού της Μεσοποταμίας πριν από 5.000 χρόνια, συνεχίζονται με τα δηνάρια των Ρωμαίων, τον χρυσό και τον άργυρο των Ινκας, για να φθάσουν στα σημερινά κερδοσκοπικά hedge funds. Στο ενδιάμεσο διάστημα παρελαύνουν οι Μέδικοι, οι Ρότσιλντ, το χρηματιστήριο του Αμστερνταμ, η Τράπεζα της Αγγλίας και το Σίτι του Λονδίνου, το χρηματιστήριο του Παρισιού, οι ασφαλιστικές εταιρείες και η Γουόλ Στριτ, αλλά και όλοι όσοι έχουν συμβάλει με τον τρόπο τους, από τον Τζον Λω έως τον Σόρος και τον Αλαν Γκρίνσπαν, ώστε η ιστορική σημασία του χρήματος να απογειωθεί στη στρατόσφαιρα – εκεί όπου δεν είναι απλώς ένα χειροπιαστό κομμάτι χαρτί, αλλά μια καθολική αφαίρεση που ονομάζεται πίστωση και μόχλευση. Σε κάθε περίπτωση, και ενάντια στη μικρή μνήμη των αγορών, περιγράφει το πώς μειώνεται η υποτιθέμενη έντονη διαχωριστική γραμμή μεταξύ οικονομίας και ληστείας στο πλάτος μιας τρίχας. Αν και γραμμένο πριν από την τρέχουσα οικονομική κρίση, το βιβλίο αποδεικνύεται εξαιρετικά διορατικό, εντοπίζοντας στη συμβιωτική σχέση της Κιμερικής (Chimerica), της Κίνας και της Αμερικής, μία από τις αιτίες της σύγχρονης κρίσης, με τους Κιναμερικανούς της Ανατολής να αποταμιεύουν και τους Κιναμερικανούς της Δύσης να ξοδεύουν.
Χρόνιες αλήθειες
Οι θέσεις του Φέργκιουσον -ο οποίος επιλεκτικά αναφέρεται σε πολλά επεισόδια της ιδιαίτερης πατρίδας του στη Σκωτία- σίγουρα δεν ξεφεύγουν από την έντονη πολεμική στην ανταλλαγή επιχειρημάτων που αναδεικνύουν την κλασική αντιπαράθεση της κεϊνσιανής σχολής του Πολ Κρούγκμαν, με τη σχολή της δημοσιονομική πειθαρχίας των νεοφιλελευθέρων σχετικά με τις επιπτώσεις των οικονομικών πολιτικών στον πληθωρισμό και στην ανάπτυξη. Ομως, ανεξαρτήτως σχολών, η οικονομική κρίση που χτύπησε τον Δυτικό κόσμο το καλοκαίρι του 2007 έφερε στο προσκήνιο μια από τις χρόνιες αλήθειες της οικονομικής ιστορίας, που πάντα παραμένει επίκαιρη: είναι εύκολο από το να είσαι ο Τζον Λω, σωτήρας της γαλλικής αντιβασιλείας, να γίνεις ο Τζον Λω που πεθαίνει κυνηγημένος και ντροπιασμένος στη Βενετία. Αργά ή γρήγορα, κάθε φούσκα σκάει. Οι «αρκούδες» -οι απαισιόδοξοι πωλητές- γίνονται περισσότεροι από τους «ταύρους» -τους αισιόδοξους αγοραστές- και η απληστία μετατρέπεται σε φόβο.
Είτε λοιπόν παλεύει κανείς να τα φέρει βόλτα είτε πασχίζει να γίνει κυρίαρχος του σύμπαντος, η ανάγκη να κατανοήσει την πορεία του χρήματος και τη λειτουργία του στον σύγχρονο κόσμο δεν ήταν ποτέ τόσο επιτακτική όσο είναι σήμερα.
Ποιος είναι ο συγγραφέας
Ο Niall Campbell Douglas Ferguson γεννήθηκε το 1964 στη Γλασκώβη. Σπούδασε στην ιδιωτική Ακαδημία της Γλασκώβης και στο Magdalen College της Οξφόρδης. Είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και καθηγητής Διοίκησης Επιχειρήσεων στο Harvard Business School. Διδάσκει επίσης Ιστορία και Διεθνείς Υποθέσεις στο LSE. Είναι εταίρος στο Jesus College του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και στο Ιδρυμα Hoover του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ. Ειδικεύεται στη χρηματιστική και οικονομική ιστορία, ιδιαίτερα στον υπερπληθωρισμό και στις αγορές ομολόγων, καθώς και στην ιστορία της αποικιοκρατίας.
Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία του: «Κολοσσός. Η άνοδος και η πτώση της αμερικανικής αυτοκρατορίας» (Παπαζήσης, 2008), «Ο πόλεμος στον κόσμο. Ο αιώνας του μίσους 1901-2000» (2 τόμ., Ιωλκός, 2007), «Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Στρατιωτική, διπλωματική, οικονομική και κοινωνική ιστορία 1914-1918» (Ιωλκός, 2008), «Το πλέγμα του πλούτου: Το χρήμα και η εξουσία στον κόσμο, 1700-2000» (Ιωλκός, 2009).