Σε μια οικονομική συγκυρία χωρίς προηγούμενο στην πρόσφατη ιστορία της χώρας, οι γκαλερί της Αθήνας προσπαθούν να παραμείνουν στην επιφάνεια με ευέλικτες κινήσεις, στροφή προς έργα μικρότερης αξίας ή εμπορικών καλλιτεχνών και τις τιμές στάσιμες στα επίπεδα των προηγούμενων χρόνων. Οι ιδιοκτήτες τους παραδέχονται ότι τον τελευταίο χρόνο βιώνουν τον αντίκτυπο της κρίσης, όπως και οι υπόλοιποι επιχειρηματικοί κλάδοι – ίσως και περισσότερο, δεδομένου ότι η τέχνη δεν είναι ακριβώς είδος πρώτης ανάγκης. Ορισμένοι εκφράζουν σοβαρές ανησυχίες για το μέλλον, ενώ οι πιο αισιόδοξοι υποστηρίζουν ότι οι συνθήκες στην ελληνική αγορά ήταν πάντοτε αντίξοες. Αυτό όμως που όλοι αναγνωρίζουν είναι πως η «χρυσή εποχή» των προηγούμενων χρόνων -όταν το χρήμα έρρεε άφθονο και πολλοί αποφάσιζαν να διακοσμήσουν τα σπίτια τους με έργα τέχνης χωρίς να είναι απαραίτητα συλλέκτες-, δεν ήταν παρά μία «φούσκα».
«Μέχρι το 2005, είχαμε ανθρώπους που τους περίσσευαν κάποια χρήματα και αγόραζαν τέχνη. Αυτοί τώρα εξαφανίστηκαν», αναφέρει ο Γιώργος Γεωργακόπουλος, συνιδιοκτήτης της Cheapart. Το διευρυμένο κοινό είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθούν αρκετά οι τιμές των διατιθέμενων έργων, χωρίς απαραίτητα να αντιστοιχούν στην πραγματική τους αξία. Σύμφωνα με την Ελενα Παπαδοπούλου, ιδιοκτήτρια της ομώνυμης γκαλερί, όσοι είχαν «τυχοδιωκτική σχέση με τον χώρο» έσπευδαν να ανακοστολογήσουν τη δουλειά των πιο εμπορικών καλλιτεχνών. Ετσι, έργα που πριν στοίχιζαν 15.000 ευρώ, έφταναν να κοστίζουν 30.000, και σε ένα σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα «η Ελλάδα έγινε μια από τις ακριβότερες αγορές τέχνης στην Ευρώπη», υπογραμμίζει η Ελισάβετ Σακαρέλη, ιδιοκτήτρια του χώρου τέχνης 24.
Οι πρώτες απώλειες παρατηρήθηκαν όταν οι «ευκαιριακοί» αγοραστές άρχισαν να περιορίζουν τα έξοδά τους στα απολύτως απαραίτητα. «Αυτούς που απλώς αγαπάνε την τέχνη χωρίς να είναι συλλέκτες, τους έσβησε η κρίση» τονίζει η κ. Σακαρέλη. Αντίθετα, οι μεγάλοι επενδυτές πιθανώς βλέπουν την παρούσα συγκυρία ως ιδανικό τοπίο για επενδύσεις. «Δεν μιλάμε για μεγάλους συλλέκτες, γι’ αυτούς η κρίση είναι ευκαιρία. Οι άλλοι έχουν πρόβλημα. Η τέχνη αρχίζει να γίνεται εξαιρετική πολυτέλεια», υπογραμμίζει η Λένα Κουγέα. Απ’ την πλευρά του, ο Μάκης Καπάτος τονίζει ότι η παρούσα συγκυρία «είναι ευκαιρία για αγορές, γνωστών, ξένων καλλιτεχνών, οι οποίοι δεν περνάνε από κρίση». Παρόμοια άποψη εκφράζει ο Ρουπέν Καλφαγιάν: «Η μεσαία αγορά έχει κλονιστεί, όχι το τοπ εντ». Οι μεγάλοι συλλέκτες, όμως, σπανίζουν στη μικρής εμβέλειας ελληνική αγορά και σίγουρα δεν επαρκούν για να συντηρούν όλες τις εγχώριες αίθουσες τέχνης. Ούτε, βέβαια, έχουν όλες οι γκαλερί τη δυνατότητα να στραφούν στις αγορές του εξωτερικού, όπου, σύμφωνα με τον κ. Καλφαγιάν, «υπάρχει ήδη αισθητή ανάκαμψη».
Μειωμένα έσοδα
Για τις περισσότερες αίθουσες, το τέλος της χρυσής εποχής ισοδυναμεί με μειωμένα έσοδα, έως και 30% λιγότερες πωλήσεις από άλλες χρονιές, καθυστερήσεις στις πληρωμές -από δύο μέχρι έξι μήνες-, και κυρίως με πιο διστακτικούς πελάτες, οι οποίοι «σκέφτονται δύο και τρεις φορές πριν αγοράσουν». Δεν λείπουν δε και οι προσπάθειες εκμετάλλευσης της παρούσας συγκυρίας, με τους πελάτες να κάνουν σκληρές διαπραγματεύσεις, ή να απευθύνονται κατευθείαν στους καλλιτέχνες με ακόμη μεγαλύτερη ευκολία από ό,τι στο παρελθόν. Ως απάντηση, κάποιες γκαλερί έχουν μειώσει τις τιμές τους κατά 10-15%, ενώ οι εκπτώσεις για τους σταθερούς συνεργάτες αγγίζουν μέχρι και το 25%. «Από πωλήσεις πήγαμε καλά και φέτος, όμως οι τιμές έχουν μειωθεί ή παραμένουν σταθερές. Αυτό το κάναμε ακριβώς για να αποφύγουμε τις διαπραγματεύσεις», εξηγεί η Λένα Κουγέα. Ομοίως, ο Βασίλης Ντούπας, ιδιοκτήτης του Apartment, αναφέρει ότι οι πωλήσεις σημείωσαν αύξηση το 2011, αφορούσαν όμως φθηνότερα έργα.
Πάντως, αρκετοί γκαλερίστες δηλώνουν ότι δεν υπάρχει δυνατότητα μείωσης τιμών. «Δεν κάνουμε εκπτώσεις. Είχαμε πάντοτε χαμηλές τιμές, οι οποίες καθορίζονται από πολλούς παράγοντες και αντικατοπτρίζουν το πραγματικό κόστος ενός έργου», τονίζει ο Μάκης Καπάτος. «Αν δεν αγοράζει κανείς έργα Ελλήνων καλλιτεχνών για δέκα χρόνια, τότε οι τιμές σίγουρα θα πέσουν, αλλά φαντάζομαι ότι δεν θα φτάσουμε ώς εκεί». Την άποψη ενστερνίζεται η Ελενα. Παπαδοπούλου: «Πάντα είχαμε πραγματικές τιμές. Δεν τις ρίχνουμε ούτε τις ανεβάζουμε κατακόρυφα».
Οπου δεν γίνονται εκπτώσεις, πάγια τακτική είναι η διατήρηση των τιμών στα επίπεδα που ήταν όταν ο εκάστοτε καλλιτέχνης έκανε την προηγούμενη ατομική του έκθεση -συνήθως πριν από 2 με 4 χρόνια-, εξηγεί η Δάφνη Ζουμπουλάκη των γνωστών γκαλερί. «Πτώσεις τιμών παρατηρούνται κυρίως στις δημοπρασίες», συνεχίζει. Σε ανάλογο πνεύμα, ο Παντελής Αραπίνης, ιδιοκτήτης της γκαλερί ΑΔ, εξηγεί ότι οι τιμές καθορίζονται από τη συγκυρία στη δευτερογενή αγορά -δηλαδή στις δημοπρασίες και τις μεταπωλήσεις-, όχι όμως στις αίθουσες τέχνης. «Οι γκαλερί είναι πρωτογενής αγορά. Αν είναι ψηλές οι τιμές, απλώς δεν θα πουλήσει», τονίζει.
Οι επιπτώσεις
Οσον αφορά τις μελλοντικές επιπτώσεις της κρίσης, οι απόψεις διίστανται. Κάποιοι πιστεύουν ότι το ερχόμενο φθινόπωρο η κατάσταση θα είναι εξαιρετικά δύσκολη, ενώ άλλοι κάνουν λόγο για ένα επερχόμενο «ξεκαθάρισμα»: Σταδιακά, μόνο οι πραγματικά καλοί -ή εμπορικοί- παλαιότεροι Ελληνες καλλιτέχνες θα συνεχίσουν να πουλούν έργα τους, καθώς οι συλλέκτες θα επενδύουν σε εγγυημένες αξίες. «Εκεί που κάποτε οι συλλέκτες έψαχναν κάτι καινούργιο και φρέσκο, τώρα προτιμούν καλλιτέχνες με εκθεσιακή ιστορία», υποστηρίζει η κ. Παπαδοπούλου. Αλλοι εστιάζουν στους πολλά υποσχόμενα εκπροσώπους της νεότερης γενιάς, όχι επειδή αποτελούν «εγγυήσεις» αλλά επειδή τα έργα τους διατίθενται σε πιο προσιτές τιμές. «Οταν μιλάμε για χρήματα, δεν μιλάμε για νέους καλλιτέχνες. Τα ποσά εκεί είναι πολύ μικρά» εξηγεί ο κ. Αραπίνης.
Ανάλογο ξεκαθάρισμα εκτιμάται ότι συμβαίνει και σε επίπεδο αγοραστικού κοινού – μάλιστα, οι πιο αισιόδοξοι ισχυρίζονται ότι ο μακροπρόθεσμος αντίκτυπος της κρίσης θα είναι μάλλον θετικός. «Η τέχνη έχει φτάσει πια σε ένα ώριμο στάδιο και η κρίση μπορεί να γίνει εφαλτήριο για μια νέα δημιουργική περίοδο, αφήνοντας πίσω την υπερβολή των τελευταίων χρόνων», υποστηρίζει η Γιάννα Γραμματοπούλου, ιδιοκτήτρια των γκαλερί Εκφραση και Fizz και πρόεδρος του Πανελλήνιου Συνδέσμου Αιθουσών Τέχνης. Η κρίση «απομακρύνει τους κερδοσκόπους», ενώ αυτοί που μένουν είναι «οι πραγματικοί φιλότεχνοι», για τους οποίους «τα έργα τέχνης είναι αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας», συνεχίζει. Αντίστοιχα, ο κ. Ντούπας είναι της άποψης ότι «πάντα θα υπάρχουν άνθρωποι που θα θέλουν να επενδύσουν στην τέχνη».
Πράγματι, όπως φαίνεται από την προσέλευση του κόσμου στην πρόσφατη Art Athina και σε διάφορες άλλες εικαστικές διοργανώσεις, οι Ελληνες δεν έχουν ακόμα χάσει το ενδιαφέρον τους για την τέχνη. Απλώς δεν έχουν πια τα χρήματα για να αγοράζουν έργα. Κατά συνέπεια, το μέλλον είναι ίσως πιο ευοίωνο για όσους στηρίζονται λιγότερο στις πωλήσεις και περισσότερο στις εκθέσεις. «Ποτέ δεν υπήρχε αγοραστικό κοινό στην Ελλάδα. Οι συλλέκτες είναι ελάχιστοι και 60 γκαλερί αγωνίζονται να πουλήσουν έργα των 10.000 ευρώ. Ποτέ δεν έβγαινε από τις πωλήσεις ο λογαριασμός», αναφέρει ο κ. Γεωργακόπουλος, υπογραμμίζοντας ότι η κρίση έχει ως αποτέλεσμα να «απελευθερώνονται άλλες δυνάμεις» και να δημιουργούνται αξιόλογα έργα, που έτσι κι αλλιώς δεν είναι προς πώληση – όπως οι εγκαταστάσεις». Κάτι τέτοιο, βέβαια, δεν λύνει το πρόβλημα της επιβίωσης για τους καλλιτέχνες, οι οποίοι θα πρέπει να συνεχίσουν να εργάζονται αποκλειστικά για τη χαρά της δημιουργίας.
Ανήσυχοι, όχι όμως απαισιόδοξοι
Σαφώς επηρεασμένοι από την οικονομική κρίση, όχι όμως απαισιόδοξοι εμφανίζονται οι Ελληνες καλλιτέχνες, οι οποίοι δηλώνουν ότι η διάχυτη ανασφάλεια αντικατοπτρίζεται με ποικίλους τρόπους στο έργο τους, αλλά δεν νιώθουν να απειλούνται σοβαρά σε προσωπικό επίπεδο. «Εχουν πέσει λίγο οι πωλήσεις, αλλά οι συλλέκτες εξακολουθούν να αγοράζουν. Η κρίση δεν είναι για όλους», αναφέρει ο ζωγράφος Κώστας Παπανικολάου. «Κάθε γενιά ζωγράφων έχει μερικούς συλλέκτες που παρακολουθούν με συνέπεια την πορεία όσων νομίζουν ότι έχουν αξία», προσθέτει.
Απ’ την πλευρά της, η Αντιγόνη Καββαθά δηλώνει ικανοποιημένη από τις αντιδράσεις του κοινού στην τελευταία ατομική της έκθεση στην γκαλερί Fizz. «Ακούγεται ότι οι συλλέκτες επιδιώκουν να μείνουν τις σταθερές αξίες, αλλά εγώ βλέπω ότι τους κεντρίζει το ενδιαφέρον το διαφορετικό και το καινούργιο», υποστηρίζει. Αβέβαιος για το πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα, όχι όμως απαισιόδοξος, δηλώνει ο Ξενοφών Μπήτσικας, στο ξεκίνημα της νέας ατομικής του έκθεσης στην γκαλερί Ζουμπουλάκη. «Η ανησυχία βγαίνει δημιουργικά στη δουλειά μου. Η επισφαλής συνθήκη αντανακλάται στο έργο μου», εξηγεί.