Σαίξπηρ
Ριχάρδος Γ΄
Συμπαραγωγή: The Bridge Project, Old Vic, BAM, Neal Street
σκην.: Σαμ Μέντες
Θέατρο: Επίδαυρος
Επειτα από -δεκάδες ίσως- Ριχάρδους Γ΄ που έχω δει, ακόμα δεν έχω μάθει τα ονόματα των προσώπων. Τους Εδουάρδους -βασιλείς και πρίγκιπες- τους άλλους Ριχάρδους, τους Ερρίκους, τους δούκες, λόρδους, μαρκήσιους, σερ, τις Ελισάβετ, τις Μαργαρίτες -χήρες, κόρες, μάνες, αδελφές- Πλανταγενέτες, Γκλόστερ, Γιορκ ή Λάνγκαστερ. Ξέρω πάντα πως θα μου τα θυμίσει η εξόριστη βασίλισσα Μαργαρίτα, μιλώντας στη δούκισσα του Γιορκ, μητέρα του Ριχάρδου: «Είχα έναν Εδουάρδο κι ο Ριχάρδος τον σκότωσε/ είχα έναν Ερρίκο κι ο Ριχάρδος τον σκότωσε/ Είχες έναν Εδουάρδο, κι ο Ριχάρδος τον σκότωσε/ είχες ένα Ριχάρδο, κι ο Ριχάρδος τον σκότωσε… πέθανε ο Εδουάρδος σου που ‘χε σκοτώσει τον δικό μου Εδουάρδο/ πέθανε και ο άλλος Εδουάρδος, για να ξοφλήσει το δικό μου… Κι ο γιος σου ο Κλάρενς, που σκότωσε τον Εδουάρδο μου, πάει κι αυτός απ’ τον Ριχάρδο…»
Δεν έχει τέλος η απαρίθμηση ούτε και σημασία. Σ’ αυτή την «αιματοβαμμένη κλίμακα της εξουσίας» (Γιαν Κοττ) ανεβαίνει ασταμάτητα μια πομπή εστεμμένων και μη, συγγενών τους, έμπιστων, πληρωμένων δολοφόνων, παρατρεχάμενων, που πατούν πάνω σε πτώματα, συνωμοσίες, προδοσίες, φόνους, φόβους, πάλι φόνους μέχρι να πέσει του καθενός το κεφάλι και να σηκωθεί ένα επόμενο. Απορείς, πώς δεν στομώνει αυτή η σκάλα τόσες χιλιετίες, πού πάνε όλα αυτά τα πτώματα, όλο αυτό το αίμα! Μη τρέφεται μ’ αυτά η εξουσία κι ανακυκλώνεται; Πολύ πιο πριν τον «μαύρο σπιούνο του Αδη» -τον Ριχάρδο- πολύ μετά, μέχρι τους δικτάτορες και τους προδότες-δημοκράτες του προχθές, του χθες, του σήμερα, του τώρα.
Αίφνης, σβήνουν τα φώτα της κατάμεστης Επιδαύρου και στη μέση ενός ξύλινου τοίχου – σκηνικού με 14 πόρτες (απ’ όπου μπαινοβγαίνει ο θάνατος), εμφανίζεται καθισμένος σε μαύρη, ξεχαρβαλωμένη πολυθρόνα ο μακελάρης του Πύργου με τα πτώματα, ο Ριχάρδος Γ΄, η ιστορία της τυραννικής ανόδου και συντριβής, αυτοπροσώπως. Σκούρα, στρατιωτική στολή, χάρτινη κορώνα στο κεφάλι, καμπούρα, πόδι στραβό σε νάρθηκα, χέρι παρμένο, στάση στρεβλή, περπατησιά εντόμου πατημένου. Η φιγούρα γνωστή, από τη θηριώδη προβολή της στον τύπο επί μήνες. Πίσω από τη φιγούρα ο δημοφιλής, κινηματογραφικός σταρ Κέβιν Σπέισι για τους πολλούς, και διευθυντής του Old Vic για τους λιγότερους. Το απόρριγμα της φύσης αποφασίζει να γίνει απόβρασμα, αφού δεν δύναται, λέει, ως εραστής να κατακτήσει τις εξουσίες που ποθεί. Τα πρώτα του βήματα μάς δίνουν το συγκεκριμένο φάσμα κινήσεων που έχει εξαντλητικά μελετήσει και τους περιορισμούς που πρέπει να υπερβεί.
Αιμοβόρο σχέδιο
Και όντως τους υπερβαίνει χτίζοντας έναν υπερκινητικό, μοχθηρό ρήτορα του ολέθρου, έναν γελοίο αλλά και προκαλώντας το γέλιο πανούργο, προσηλωμένο στο αιμοβόρο του σχέδιο: να σκαρφαλώσει (ακόμα και με τούμπα παλιάτσου) στον θρόνο, πάνω από όσα πτώματα χρειαστεί. Είναι φανερό πως ο Ριχάρδος του Σπέισι έχει στοιχεία του Ολιβιέ, αλλά και του Πολωνού συναδέλφου του Βοστζέροβιτς (1960). Δεν ντρέπεται για τον ρόλο που παίζει, δεν ντρέπεται να κάνει τον παλιάτσο γιατί απλώς τον υποδύεται. Εδώ τον βοηθά και η μερική, σκηνοθετική αποστασιοποίηση της παράστασης από τον Σαμ Μέντες με τίτλους που φέρουν οι σκηνές π.χ. «λαίδη Ανν», «Κλάρενς», «οι πολίτες» κ.ά και πολλά σχόλια (μιντιακές συμπεριφορές, πόζες για φωτογραφήσεις, εισβολή σκοτεινών τυμπανιστών κ.λπ.), που αστραπιαία τέμνουν και παγώνουν τη δράση. Τον βοηθά και η τεράστια προβολή του εκφραστικού του προσώπου πάνω στο σκηνικό απ’ όπου παρακολουθούμε την καλύτερη σκηνή του: όταν δήθεν ευλαβικά εκκλησιαζόμενος, αποδέχεται «αιφνιδιασμένος» τον θρόνο. Εκεί θριαμβεύει ο κινηματογραφικός Σπέισι. Από τον θεατρικό, μου έλειψε η σκοτεινή, ακαταμάχητη γοητεία του τέρατος (στην κομβική σκηνή με τη λαίδη Ανν), μου έλειψε το ρίγος για τα επερχόμενα και το ανεξήγητο, αντιφατικό συναίσθημα που δοκιμάζω διαβάζοντας το έργο, να θέλω και να μη θέλω τον αφανισμό αυτού του ολέθριου κινητήρα της ιστορίας. Ανταμείφθηκα σκηνοθετικά και ερμηνευτικά από τη μοναχική-μπουφόνικη ενθρόνιση και μετά. Το δείπνο των φαντασμάτων -έξοχη σκηνή- τη μονομαχία (με εξαφανισμένο κάθε σακατιλίκι), την πτώση και το εκπληκτικό φινάλε με το ανάποδα κρεμασμένο πτώμα του γενναίου μακελάρη να αιωρείται πάνω από την ορχήστρα του αρχαίου θεάτρου.
Ο υπόλοιπος θίασος, τεχνικά άψογος και με εξαιρετικές στιγμές, είχε ωστόσο κάτι ψυχρό και απόμακρο που σ’ εμπόδιζε να συγκλονισθείς. Δεν σε έπειθε, πως κάθε σαιξπηρικό πρόσωπο που παίρνει τον λόγο γίνεται κύριος ρόλος. Ισως Μέντες-Σπέισι να μη συμφωνούν μ’ αυτό, καθώς δεν δόθηκε στον υπόλοιπο θίασο η ευκαιρία να υποκλιθεί μεμονωμένα στο χειροκρότημα. Μια παράσταση υψηλού επιπέδου για κλειστό χώρο που έπεισε όμως και σφράγισε την Επίδαυρο, με τον απόλυτο πρωταγωνιστή της -κατά τη γνώμη μου- αριστοτεχνικό αλλά όχι πάντα αριστουργηματικό.