Η ανοικοδόμηση του Ground Zero είναι αυτό που λέμε case study στην εμπλοκή της (πολιτικής, κατεξοχήν) επικοινωνίας με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό.
Μία δεκαετία μετά την τρομοκρατική επίθεση, ο τόπος του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου παραμένει εργοτάξιο: τοπικοί άρχοντες, κατασκευαστές, και παγκόσμιου βεληνεκούς αρχιτέκτονες έχουν εμπλακεί σε μια (προβλέψιμη) διαμάχη σχετικά με το ποιος έχει περισσότερο βαρύνοντα λόγο στη διαχείριση της μνημειακότητας του χώρου. Τελικά, το μόνο πράγμα που έχει ολοκληρωθεί, με σκοπό να εγκαινιαστεί την 11η Σεπτεμβρίου του 2011, είναι η πλατεία στη μνήμη των 2.753 θυμάτων και εξίσου, στη μνήμη των Δίδυμων Πύργων που κατέρρευσαν.
Νικητής του διαγωνισμού, ανάμεσα σε 5.200 συμμετοχές, ήταν ο 34χρονος και παντελώς άγνωστος (τότε) αρχιτέκτονας Michael Arad. Παρορμητικός, είχε ξεκινήσει να σχεδιάζει μόνος του ένα μνημείο αμέσως μετά τη στιγμή της επίθεσης. Κατέληξε σε δύο τετράγωνα στο μέγεθος της κάτοψης των πύργων, τα οποία τοποθετούσε μέσα στον ποταμό Hudson, «με την επιφάνεια του νερού να σκίζεται από δύο κενά που δεν ξαναγεμίζουν ποτέ». Η ιδέα ήταν τόσο καθαρή ώστε όταν προκηρύχθηκε ο διαγωνισμός το 2003-2004, απλώς την προσάρμοσε στη στεριά, στον φυσικό τόπο της καταστροφής, και κέρδισε. Δεν υπήρχε καν υπονοούμενο – το καταλάβαιναν όλοι, αμέσως.
Αυτή την εβδομάδα, η πλατεία ανοίγει για την πόλη της Νέας Υόρκης. Τυπικά, υπογράφεται από τον Michael Arad σε συνεργασία με τον πολύ πιο έμπειρο και καταξιωμένο αρχιτέκτονα τοπίου, Peter Walker. Περιλαμβάνει δύο τεράστιους κρατήρες στο αποτύπωμα των Πύργων, οι οποίοι γεμίζουν με (ανακυκλωμένο, βρόχινο) νερό το οποίο εξαφανίζεται στο εσωτερικό τους, και θα γεμίζουν «για πάντα». Οι κρατήρες πλαισιώνονται από τα ονόματα όλων των θυμάτων, χαραγμένα σε μπρούντζινες πλάκες. Οι αρχιτέκτονες ήθελαν τα ονόματα να βρίσκονται πίσω από τεχνητούς καταρράκτες και ο χώρος να είναι προσβάσιμος από τους επισκέπτες, όμως λόγοι ασφάλειας το απαγόρευσαν. Ο δήμαρχος Bloomberg, ο οποίος έχει αναλάβει προσωπικά την επίβλεψη (και επίσπευση) όλων των εργασιών, δημοσιοποίησε την ιδέα του τα ονόματα να μην μπουν αλφαβητικά, αλλά σε συνεργασία με τους συγγενείς των θυμάτων να τοποθετηθούν σε «παρέες φίλων και γνωστών», όπως ήταν τη στιγμή που οι άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Για την επίλυση του γραφιστικού και μαθηματικού προβλήματος, οι αρχιτέκτονες επιστράτευσαν ειδικούς και παρήγγειλαν ειδικό αλγόριθμο. Από τον αρχιτέκτονα τοπίου απαιτήθηκε να τοποθετηθούν 415 δέντρα, ίδια ακριβώς σε μέγεθος. Οι πάγκοι καθιστικού αρχικά είχαν προδιαγραφεί πέτρινοι, αλλά θύμισαν ταφόπλακες, και ο μακάβριος συνειρμός οδήγησε στην εξεύρεση άλλης λύσης. Τέλος, η επίπεδη επιφάνεια την οποία είχε οραματιστεί ο Michael Arad γύρω από τους κρατήρες, εκτός από τις εκκεντρικές φυτεύσεις, έπρεπε να βολέψει 17 απολήξεις εξαερισμού για το υπόγειο μουσείο κάτω ακριβώς από την πλατεία. Για να βρεθεί συμβιβαστική λύση, επιστρατεύτηκε ο ίδιος ο κυβερνήτης της Πολιτείας, George Ρataki.
Τα μέσα ενημέρωσης δεν έχουν υποδεχτεί, προς το παρόν, την πλατεία με τον καλύτερο τρόπο: εξάλλου, λίγα μπορεί να πει κανείς για την αρχιτεκτονική. Το ζητούμενο της επικοινωνίας είναι κυρίως η επάρκεια και η ευαισθησία των δημοτικών και πολιτειακών αρχών. Φαντάζομαι ότι οι κάτοικοι και οι επισκέπτες της Νέας Υόρκης θα την αγαπήσουν: Είναι ένα μνημειακό σύνολο όπου όλα είναι μεγάλα, καλοφτιαγμένα, και όταν κάποια στιγμή ολοκληρωθούν και τα γύρω κτίρια, θα είναι μια συλλογή από διάσημες υπογραφές και ένα πολύ ωραίο μέρος για να πιει κανείς τον καφέ του στο διάλειμμα από τη δουλειά. Ηδη, οι τοπικές εφημερίδες έχουν γράψει ότι η όλη ιστορία των καθυστερήσεων, των υπερβάσεων και της εμπλοκής πολλών ανθρώπων όπου όλοι έχουν γνώμη, είναι «essentially, New York»: Λάθος. Θα μπορούσαν τα ίδια ακριβώς πράγματα να συμβαίνουν, π.χ., στην άλλη άκρη του κόσμου, στην Αθήνα;
* Ο κ. Σταύρος Μαρτίνος είναι αρχιτέκτονας, υποψήφιος διδάκτορας στο ΕΜΠ. Ζει στην Αθήνα και τη Νέα Υόρκη.