ΤΖΟΝ ΜΠΕΡΓΚΕΡ
Η εικόνα και το βλέμμα
εκδ. Μεταίχμιο σελ. 181
Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα βιβλία του τεχνοκριτικού, δοκιμιογράφου και πεζογράφου Τζον Μπέργκερ σχετικά με την τέχνη, με εξαιρετικά μεγάλη επίδραση από την εποχή της πρώτης κυκλοφορίας του (1972). Βασισμένο σε τηλεοπτική σειρά του BBC, με τίτλο Ways of Seeing, το βιβλίο αυτό αποτελείται από επτά δοκίμια που μπορούν να διαβαστούν με οποιαδήποτε σειρά. Στο επίκεντρο της ανάλυσης βρίσκεται η κοινή πλέον παραδοχή ότι υπάρχουν πολλοί και όχι ένας τρόπος ερμηνείας της τέχνης των τελευταίων 500 χρόνων και ότι έχει μεγάλη πολιτική σημασία ποιος ερμηνεύει τη γλώσσα των εικόνων και για ποιο σκοπό. Ο Μπέργκερ επανέρχεται στην επιχειρηματολογία του Βάλτερ Μπένιαμιν όπως διατυπώθηκε στο δοκίμιό του «Το έργο τέχνης στην εποχή της μηχανικής αναπαραγωγής». Οπως και ο Μπένιαμιν, ο Μπέργκερ εγείρει ερωτήματα σχετικά με την επίδραση της ιδεολογίας στην κατανόηση της εικόνας και διερευνά την ιδέα της τέχνης ως εμπόρευμα, γράφοντας σε γλώσσα απλή και κατανοητή.
Ενα από τα σημαντικότερα κεφάλαια εξετάζει το γυμνό στην αναγεννησιακή ζωγραφική, η απόδοση του οποίου δεν είχε, σύμφωνα με τον συγγραφέα, ως μοναδικό σκοπό την εξύμνηση του ανθρωπιστικού ιδεώδους αλλά ήταν και μια ιδιαίτερη εκδήλωση της πατριαρχικής κοινωνίας κατά την οποία ο ιδιοκτήτης-θεατής είχε την ευκαιρία να απολαύσει το γυμνό γυναικείο σώμα μέσα από το προκάλυμμα της τέχνης. Προς επίρρωση των παραπάνω, ο Μπέργκερ αναφέρεται στην παρουσία του καθρέφτη σε πίνακες όπως «Η Σουζάνα και οι γέροντες» (Tintorretto) ή η «Ματαιοδοξία» (Memling), που συχνά χρησιμοποιείται ως σύμβολο της γυναικείας ματαιοδοξίας. Ωστόσο, η πραγματική λειτουργία του καθρέφτη ήταν να κάνει τη γυναίκα συνεργό στην αντιμετώπισή της ως αντικείμενο θέασης και να απαλλάξει τον ιδιοκτήτη-θεατή από την ενοχή της ηδονοβλεπτικής ματιάς. Η ευρωπαϊκή ζωγραφική παράδοση όμως δεν είναι μονολιθική και ο Μπέργκερ παραθέτει εξαιρέσεις (Rubens and Rembrandt) όπου η οπτική του ζωγράφου συμπεριλαμβάνει τη γυναικεία επιθυμία μέσα στη δομή της εικόνας χωρίς να την υποτάσσει. Αλλά και σε άλλες, μη ευρωπαϊκές παραδόσεις – ινδική, περσική, αφρικανική, προκολομβιανή τέχνη- η γυναίκα αναπαριστάται ως εξίσου ενεργητική με τον άντρα.
Επαναστατική οπτική
Η επαναστατική για τη δεκαετία 1970, φεμινιστική οπτική του Μπέργκερ εναρμονίζεται με τη μαρξιστική του ανάλυση της ευρωπαϊκής τέχνης ως οριζόμενης από τα ιδεολογικά συμφέροντα της κυρίαρχης τάξης. Ωστόσο, ο Μπέργκερ προχωρά ένα βήμα παραπάνω ισχυριζόμενος ότι ο προκαπιταλιστικός κόσμος ο οποίος καθορίζεται από νέες μορφές ιδιοκτησίας και ανταλλακτικών σχέσεων βρίσκει την αισθητική του έκφραση στην ελαιογραφία, όπως δεν θα μπορούσε να την είχε βρει σε καμιά άλλη μορφή εικαστικής τέχνης. Έτσι, πίνακες που αναπαριστούν εμπορεύματα, αντικείμενα, κτίρια, ακόμη και τοπιογραφίες έχουν ως στόχο να εξυμνήσουν την ιδιοκτησία και την αγοραστική δύναμη του χρήματος.
Μια ακόμη ενδιαφέρουσα παράμετρος που εξετάζει ο Μπέργκερ έχει να κάνει με τις διαφημιστικές εικόνες. Στο παιχνίδι της εκπλήρωσης της υπόσχεσης για μια καλύτερη ζωή, η διαφήμιση παρουσιάζεται ως δυνατότητα μεταμόρφωσης του εαυτού σε κάτι αξιοζήλευτο ή σχετίζεται με την ιδέα της ελευθερίας, μετατρέποντας την κατανάλωση σε υποκατάστατο της δημοκρατίας. Πολλές φορές, η διαφήμιση μιμείται την οπτική γλώσσα της ελαιογραφίας, ανακαλώντας σκόπιμα γνωστούς πίνακες προκειμένου να σφετεριστεί το πολιτισμικό τους κύρος.
Σχεδόν 40 χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευση του «Η εικόνα και το βλέμμα», τα ερωτήματα που θέτει ο Μπέργκερ εξακολουθούν να είναι επίκαιρα και να απασχολούν την αισθητική θεωρία και την ιστορία της τέχνης. Η ανάγνωση του ιδιαίτερα γοητευτικού αυτού βιβλίου παραμένει πάντοτε χρήσιμη για την ανάπτυξη ενός προσωπικού κριτηρίου σε σχέση με την αισθητική αποτίμηση και καλλιτεχνική αξία της δυτικής ζωγραφικής.