Σπουδαία μορφή στην ιστορία των οικονομικών επιστημών, ο Τζεφ Χάρκορτ συγκαταλέγεται μεταξύ των τελευταίων εναπομείναντων δεσμών μας με την πνευματική κοινότητα που συγκροτήθηκε μεταπολεμικώς από τον Τζον Μέιναρντ Κέινς.
Γεννημένος πριν από ογδόντα χρόνια στη Μελβούρνη, κατέφτασε στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ σε μια περίοδο όπου το τελευταίο αποτελούσε το «κάστρο» από το οποίο τα κεϊνσιανά οικονομικά κατακτούσαν τον κόσμο, ενώ οι διαπρεπείς συνεχιστές του έργου του Κέινς είχαν μετατρέψει τη σχολή σε φυτώριο λαμπρών οικονομολόγων. Προϊόν και συνδιαμορφωτής αυτού του περιβάλλοντος, ο κ. Χάρκορτ θεωρείται μεταξύ των θεμελιωτών της μετακεϊνσιανής θεωρίας, ενώ έχει συμβάλει τα μέγιστα στην ανάπτυξη της θεωρίας κεφαλαίου, βασικού αναλυτικού εργαλείου στα οικονομικά της εργασίας. Τα τελευταία του έργα τιτλοφορούνται «Η δομή των μετα-κεϊνσιανών οικονομικών» (2006) και «Τζόαν Ρόμπινσον» (2009), ενώ φέτος τιμήθηκε με το βραβείο Veblen-Commons της Ενωσης Εξελικτικών Οικονομικών. Καθηγητής επί πολλές δεκαετίες στο Κέμπριτζ και εταίρος πλείστων διεθνών ακαδημιών, προσφάτως ο κ. Χάρκορτ επέστρεψε στην Αυστραλία όπου είναι επίτιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αδελαΐδας.
Στη συζήτησή μας, αξιολογεί τις εξελίξεις στη διεθνή οικονομία και το εγχείρημα της ευρωπαϊκής νομισματικής ενοποίησης, ενώ αναπτύσσει το περίγραμμα για μια κεϊνσιανή στρατηγική αντιμετώπισης της κρίσης.
– Πώς ήταν για έναν οικονομολόγο το περιβάλλον στο Κέμπριτζ μεταπολεμικώς;
– Οταν πρωτοέφθασα στο πανεπιστήμιο, ο Κέινς εξακολουθούσε να αποτελεί τον φάρο που φώτιζε την πορεία όλων των κορυφαίων οικονομολόγων. Μέντορας όλων μας τότε ήταν ο Πιέρο Σράφα, στενός συνεργάτης του Κέινς και φίλος του Γκράμσι και του Βίτγκενσταϊν. Φαινόταν αρκετά κλειστός επειδή ανάρρωνε από έναν σοβαρό τραυματισμό, αλλά όταν άρχισα να διδάσκω στο Κέμπριτζ φάνηκε πιο προσηνής, πνευματώδης και καλή παρέα, έχοντας πλέον «απαλλαγεί» από το βάρος του κλασικού του έργου για την παραγωγή των εμπορευμάτων, καθώς και της θαυμάσιας έκδοσης των απάντων του Ρικάρντο που είχε ξεκινήσει να επιμελείται από το 1930.
Η Τζόαν Ρόμπινσον προκαλούσε τρόμο με την ευθύτητά της, αλλά προς τους μαθητές της ήταν πολύ υποστηρικτική. Ηταν ένας σταθμός η δημοσίευση του έργου της για τη συσσώρευση κεφαλαίου, όπου αποπειράθηκε να συναρθρώσει τις κλασικές, μαρξιστικές, κεϊνσιανές και καλεκιανές προσεγγίσεις για την αντιμετώπιση των προβλημάτων της συσσώρευσης και της ανάπτυξης. Ο Νίκολας Κάλντορ, συνθεμελιωτής του βρετανικού κράτους-πρόνοιας, ήταν επίσης μια ηγετική μορφή, εξωστρεφής, γεμάτος με ιδέες και συγγραφέας τολμηρών μελετών. Ιδιαίτερα πετυχημένες ήταν και οι παραδόσεις του αγαπημένου μαθητή του Κέινς, Ρίτσαρντ Καν, με επίκεντρο την προτίμηση ρευστότητας και τον ρόλο των χρηματιστηρίων.
– Πού αποδίδετε τη βραχύβια αναγέννηση των ιδεών του Κέινς στην περίοδο της παγκόσμιας κρίσης, που ο Τζέιμς Γκάλμπρεϊθ χαρακτήρισε ως μια «απατηλή αυγή» για τον κεϊνσιανισμό;
– Οταν η κρίση απείλησε τα θεμέλια της πραγματικής οικονομίας, είναι εύλογο ότι άρχισαν επιτέλους να καταρτίζονται ρεαλιστικά σχέδια που περιλάμβαναν την παροχή πακέτων βραχυπρόθεσμης δημοσιονομικής στήριξης. Τα μέτρα αυτά απέσπασαν τη συγκατάθεση όλων πλην των φανατικότερων υποστηρικτών του νεοφιλελευθερισμού. Στην αρχή της κρίσης, το αίσθημα της αυτοεπιβίωσης κατέτεινε στη σύμπραξη του βιομηχανικού και του χρηματιστικού κεφαλαίου. Στον προηγμένο καπιταλισμό, όμως, τα συμφέροντα του τελευταίου συνταιριάζουν όλο και λιγότερο με τις ανάγκες του βιομηχανικού και του εμπορικού κεφαλαίου. Ετσι, δεν άργησε να ξαναέλθει στην επιφάνεια ο ευμετάβλητος χαρακτήρας των απορρυθμισμένων αγορών συναλλάγματος και χρηματοπιστωτικών προϊόντων.
Οι κεϊνσιανές ιδέες, που διατηρούνται ζωντανές χάρις σε γενναίες φωνές βοώντων εν τη ερήμω όπως ο Πολ Κρούγκμαν, ο Τζο Στίγκλιτς, ο Χα-Τζουν Τσανγκ και η Στέφανι Μπλάνκενμπεργκ, σύντομα επισκιάσθηκαν από τα κραταιά νεοφιλελεύθερα δόγματα. Ο φόβος βρήκε έδαφος να ριζώσει και νεοσυντηρητικοί πολιτικοί από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού βρήκαν την ευκαιρία για να επιβάλλουν και πάλι τις αντιλήψεις τους για την οικονομία και την κοινωνία.
Ενωση με λάθος όργανα
– Ποια είναι η προοπτική της ευρωπαϊκής νομισματικής ένωσης;
– Οταν ήταν μια κοινή αγορά, η ευρωπαϊκή κοινότητα είχε την ευκαιρία να ανθήσει, παρ’ όλο που ουσιαστικά αποτελούσε μια λέσχη για πλούσια κράτη που συνασπίζονταν εναντίον λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών. Η απόπειρα να επιβληθεί ένα κοινό νόμισμα σε μια τόσο ανομοιογενή συνομοσπονδία, ωστόσο, και μάλιστα χωρίς πρώτα να έχουν λαξευθεί όργανα σχεδιασμένα να επιφέρουν ουσιαστικές αναδιανομές πλούτου μεταξύ των μελών της, ήταν αναπόφευκτο να γεννήσει μεγάλα προβλήματα. Το εγχείρημα δυσχεράνθηκε ακόμα περισσότερο από την επιβολή αυθαίρετων δημοσιονομικών προϋποθέσεων για τη συμμετοχή στην ΟΝΕ. Ακόμα κι αν πρακτικές όπως η δημιουργική λογισμική έδωσαν στις κυβερνήσεις κάποια περιθώρια ελιγμού, οι τρέχουσες παρομοιώσεις των νοικοκυριών με τα κράτη, τα οποία ξορκίζονται να μην «ζουν πέρα από τις δυνατότητές τους», είναι όχι μόνο παραπλανητικές αλλά στερούνται οικονομικής βάσεως. Οπως επίσης στερείται λογικής η ύπαρξη μιας κεντρικής τράπεζας με αμιγώς συντηρητικό προσανατολισμό που καθορίζει τα επιτόκια για το σύνολο των ευρωπαϊκών κρατών.
– Πώς αξιολογείτε την αποτελεσματικότητα των συνταγών που επιδιώκονται να εφαρμοσθούν στις χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας;
– Με την εμμονή της στην εφαρμογή δραματικών μέτρων λιτότητας, η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει ουσιαστικά «σφραγίσει» τη βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη αποτυχία της προσπάθειας. Η επιδείνωση των εθνικών οικονομιών και η αύξηση της κοινωνικής αναταραχής απλά θα οξύνουν τα ίδια προβλήματα που είχαν γεννήσει την αναγκαιότητα λήψης μέτρων στην αρχή της κρίσης.
Πράγματι, σε κάποιες χώρες παρίσταται η ανάγκη για ριζική αναδιάρθρωση. Αλλά αυτό προϋποθέτει μια μακρά περίοδο κατά την οποία θα πρέπει να παρασχεθεί σοβαρή υποστήριξη προς αυτές, στη σκιά των τεράστιων αλλαγών που είναι αναπόφευκτο να επέλθουν στους θεσμούς και στο οικονομικό και κοινωνικό τους περιβάλλον. Οπως και στις ΗΠΑ, όμως, έτσι και στην Ευρώπη οι συνταγματικοί και πολιτικοί περιορισμοί καθιστούν αυτήν την προοπτική σχεδόν ανέφικτη, καθότι οι υπάρχουσες θεσμικές δομές έχουν αποδειχθεί εντελώς ανεπαρκείς. Επιπλέον, καμία προσπάθεια δεν έχει επιχειρηθεί για να επιβληθούν οι απαραίτητες μεταρρυθμίσεις στα διεθνή χρηματοπιστωτικά ιδρύματα.
Στόχος η βιώσιμη απασχόληση
– Πώς εκτιμάτε ότι θα αξιολογούσε ο Κέινς την τρέχουσα κρίση;
– Πιστεύω ότι θα συμφωνούσε με την Τζόαν Ρόμπινσον, η οποία είχε χαρακτηρίσει τον νεοφιλελευθερισμό ως μια προ-κεϊνσιανή θεωρία που όμως διαδόθηκε μετά τον Κέινς. Ο Κέινς πάντοτε προσάρμοζε τη σκέψη και τις πολιτικές του προτάσεις ανάλογα με τις μεταβαλλόμενες συνθήκες. Αλλά εκτιμώ ότι θα παρέμενε προσηλωμένος στον κεντρικό στόχο του, που ήταν να διατηρηθεί η εσωτερική ισορροπία σε όλες τις περιοχές, δηλαδή με ελεγχόμενο πληθωρισμό και τα υψηλότερα δυνατά επίπεδα απασχόλησης. Ετσι, μολονότι δεν ανθίστατο στην απελευθέρωση του εμπορίου μακροπρόθεσμα, εν τούτοις θα ανέμενε στην εισαγωγή μόνιμων μηχανισμών ελέγχου σε όλες τις οικονομίες και θα επιχειρούσε να σχεδιάσει θεσμούς και εργαλεία ικανά να οδηγήσουν στη δημιουργία ενός ενιαίου διεθνούς νομίσματος. Οι πιστώτριες χώρες θα ήταν εκείνες που θα επωμίζονταν το κύριο βάρος της προσαρμογής, επιτρέποντας έτσι την άμβλυνση των αποπληθωριστικών και συσταλτικών τάσεων που είναι εγγενείς στην παγκόσμια οικονομία. Ο Κέινς αναγνώριζε ότι, σε εθνικό επίπεδο, η επίτευξη του στόχου της βιώσιμης απασχόλησης προϋποθέτει την κατάρτιση μόνιμων εισοδηματικών πολιτικών σχεδιασμένων σύμφωνα με τις ιστορικές εμπειρίες και τα κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά της κάθε οικονομίας. Από τη φιλοσοφία του, επίσης, θα προέκυπτε η ανάγκη καθορισμού χαμηλών επιτοκίων σε συνδυασμό με ποσοτικούς ελέγχους της προσφοράς πίστωσης από όλες τις πηγές, καθώς και η διοχέτευση κυβερνητικών δαπανών σε «πράσινες» υποδομές που υπαγορεύονται από τις μακροπρόθεσμες ανάγκες της κάθε οικονομίας. Παράλληλα, θα αξιοποιούνταν οι μεταβολές στο φορολογικό συντελεστή, προκειμένου να επηρεασθούν τα βραχυπρόθεσμα επίπεδα δραστηριοποίησης.
Τα μέτρα αυτά συγκλίνουν απόλυτα με τους βασικούς στόχους του Κέινς και προσιδιάζουν στις φιλελεύθερες αρχές από τις οποίες εμφορείτο. Αρχές που δεν απέβλεπαν μόνο στην εδραίωση ενός δημοκρατικού καπιταλιστικού συστήματος με ανθρώπινο πρόσωπο, αλλά αντιμετώπιζαν τα οικονομικά γι’ αυτό που είναι – ένας κλάδος της ηθικής, κι οπωσδήποτε όχι των φυσικομαθηματικών επιστημών.
* Ο κ. Γιώργος Καλπαδάκης είναι διεθνολόγος.