Τα έργα για φυσικό αέριο στην οδό Βαλαωρίτου είχαν προκαλέσει βλάβη στα φώτα της γκαλερί «Εκφραση Γιάννα Γραμματοπούλου». Λίγες ώρες αργότερα ήταν προγραμματισμένα τα εγκαίνια της έκθεσης του ζωγράφου Μιχάλη Μαδένη. Και αν για τους περισσότερους ένα τέτοιο απρόοπτο θα ήταν πηγή πανικού, ο πενηντάρης ζωγράφος δεν φάνηκε να ιδρώνει! Παρέμενε ψύχραιμος και περισσότερο αγχώθηκε να ξεναγήσει τον συγγραφέα Σωτήρη Δημητρίου στην καινούργια δουλειά του, παρά είχε τον νου του στις εργασίες αποκατάστασης. Ο Σωτήρης Δημητρίου, συγγραφέας των βιβλίων «Να λες καλά τ’ όνομά μου» και των «Οπωροφόρων της Αθήνας», ανάμεσα σε πολλές άλλες νουβέλες και διηγήματα, είχε αποδεχθεί με χαρά την πρόσκλησή μας να επισκεφθούμε μαζί την έκθεση του Μιχάλη Μαδένη και να μιλήσουμε για ζωγραφική, τέχνη, ζωή, αλλά και για το καινούργιο του βιβλίο «Η σιωπή του ξερόχορτου», που μόλις κυκλοφόρησε στα βιβλιοπωλεία. Οι δύο καλλιτέχνες δεν γνωρίζονταν, όμως δεν δυσκολεύτηκαν να μιλήσουν την ίδια γλώσσα.
«Χρησιμοποιώ την ανδρική φιγούρα σαν σύμβολο για να πω κάποιες ιστορίες», μας είπε ο Μιχάλης Μαδένης σαν εισαγωγή στη δουλειά του. «Γι’ αυτήν τη ζωγραφική ενότητα έχω χρησιμοποιήσει πέντε μοντέλα, αλλά ο στόχος μου δεν ήταν να φτιάξω τα πορτρέτα τους. Με ενδιέφερε αυτοί οι άνθρωποι να ταυτίζονται με ό,τι εγώ ζούσα εκείνη την περίοδο. Μέσα από τη συζήτηση, την παρουσία τους στο εργαστήριο, προέκυψε το υλικό. Εγώ προσπάθησα να φιλτράρω τα συναισθήματα και, κυρίως, την αγωνία και την πορεία του ανθρώπου στην ίδια τη ζωή. Πιστεύω ότι η ζωή είναι ένα δώρο πολύτιμο. Πρέπει να τη ζήσουμε παρ’ όλα τα προβλήματα. Κανένας δρόμος δεν είναι ρόδινος, έχει και σκοτάδι. Σε κάποια έργα βλέπετε ένα εκκλησάκι. Μπήκε τυχαία στα έργα μου. Το είδα κάπου, μου άρεσε, το αγόρασα και έγινε μέρος της δουλειάς αυτής. Για τον καθένα σημαίνει κάτι, όχι απαραίτητα τη χριστιανική πίστη. Για μένα συμβολίζει την πίστη που μπορεί να έχει ο άνθρωπος, αυτή που φτιάχνεται μέσα από την πορεία της ζωής του».
Οι άνθρωποι του Μιχάλη Μαδένη είναι στη συντριπτική πλειονότητά τους, άνδρες εύρωστοι και ρωμαλέοι, μα ευάλωτοι, πληγωμένοι και μόνοι.
«Η ζωγραφική σου έχει στοχαστικότητα», είναι το πρώτο σχόλιο του Σωτήρη Δημητρίου. Ο ζωγράφος τον παρακινεί να του μιλήσει ελεύθερα: «Θέλω ο καθένας να ανακαλύπτει τα έργα μόνος του, ακόμα κι αν τα σχόλια είναι αρνητικά. Οι θεατές πολλές φορές βλέπουν πράγματα που εγώ μπορεί να μην τα έχω σκεφτεί».
«Αυτό που βλέπω, χωρίς να είμαι τεχνοκριτικός, απλώς επαφίεμαι στο προσωπικό μου αισθητήριο, είναι ότι πρόκειται για εξαιρετικά έργα ζωγραφικής», απαντάει αμέσως ο Σωτήρης Δημητρίου. «Μια παρατήρηση που έχω να κάνω είναι ότι τα έργα αυτά πηγαίνουν στην αρχετυπική ζωή, χωρίς σήματα, χωρίς ρούχα, μόνο με ένα πανάκι ενδεχομένως. Φτάνουν στο μεδούλι».
Τόπος και χρόνος
«Αυτός ήταν ο στόχος από την αρχή. Να μην υπάρχει τόπος και χρόνος. Τα έργα μιλούν για συναισθηματικές καταστάσεις. Το μόνο που ήθελα να βγει από αυτήν τη δουλειά είναι η αξία της ίδιας της ζωής», υπογραμμίζει ο Μιχάλης Μαδένης. «Απουσιάζει το παιγνιώδες, τα πρόσωπα δεν παίζουν, είναι ακριβώς σαν να θέλουν να διασφαλίσουν τη σοβαρότητα της ζωής», συμπληρώνει ο Σωτήρης Δημητρίου. Και συνεχίζει: «Επίσης, αυτό που πιστεύω -μπορεί να είναι δική μου ιδεοληψία- είναι ότι πίσω από έναν καλό πίνακα υπάρχει ένας καλός ζωγράφος. Στα έργα αυτά φαίνεται ότι αυτό ισχύει, χωρίς όμως ο ζωγράφος να κάνει επίδειξη της σχεδιαστικής του δεινότητας. Το τελικό αποτέλεσμα είναι ελαφρώς φλου, τόσο το πρόσωπο όσο και το σώμα, αλλά είναι εκ προθέσεως για να υπογραμμιστεί η στοχαστικότητα. Δεν υπάρχει διάθεση εντυπωσιασμού. Δεν μένει το μάτι στον πίνακα. Ο θεατής αμέσως αισθάνεται το ρωμαλέο σχέδιο, το ότι ο καλλιτέχνης κατέχει απόλυτα τα μέσα του, αλλά δεν στέκεται καθόλου εκεί, πηγαίνει κατευθείαν στη σκέψη και στα συναισθήματα».
Η οικογένεια στραγγαλίζει τη χαρά
Λίγο αργότερα αποχαιρετήσαμε τον ζωγράφο και διασχίσαμε με τον Σωτήρη Δημητρίου την οδό Βαλαωρίτου προς αναζήτηση κάποιου ήσυχου καφέ για συζήτηση. Είχα καιρό να περάσω από τον δρόμο που, μέχρι και πριν από λίγο καιρό ήταν ευσεβής πόθος κάθε καταστηματάρχη -μέχρι και πλειοδοτήσεις για το υψηλότερο ενοίκιο γίνονταν- και μου έκανε εντύπωση ότι ακόμα κι εκεί υπήρχαν αρκετά ξενοίκιαστα μαγαζιά. Κι απ’ όσα λειτουργούν ακόμη, μόνο τα καφέ είχαν μια κάποια κίνηση.
«Θα βάζατε έναν πίνακά του στο σπίτι σας;», ρώτησα τον συγγραφέα. «Οπωσδήποτε, αν και αυτήν την περίοδο περνάω φάση αφαίρεσης», ήταν η απάντησή του. «Μου άρεσε», συνέχισε. «Για πολλούς λόγους. Κατ’ αρχάς ασχολείται με το αγαπημένο θέμα όλων των καλλιτεχνών. Τον άνθρωπο, γυμνό. Είναι άμεσα τα έργα του. Και όπως είπα ξανά, δεν έχει διάθεση για παιχνίδι. Στα δραματικά μου διηγήματα, όπου υπάρχει μόνο σοβαρότητα σ’ αυτά που επείγεται ο άνθρωπος, ταυτίζομαι με τον Μιχάλη. Βέβαια, όσο μεγαλώνω γίνομαι πιο παιγνιώδης και μακάρι να μην ξαναγυρίσω στη δραματική μου περίοδο. Οσο πιο δύσκολα περνάς, τόσο πιο ανάλαφρος είσαι. Οταν είχα το όπλο της νεότητας και περισσότερες αντοχές, έγραφα πολύ πιο δραματικά». Δεν αντιστάθηκα στον πειρασμό να ρωτήσω για το καινούργιο του βιβλίο. «Είναι μια ουτοπία, η οποία αποτυγχάνει, γιατί ο άνθρωπος δεν ευχαριστιέται με τίποτα. Εχει έλλειψη ικανοποίησης. Το βιβλίο πατάει στον στοχασμό, αλλά και στο λαϊκό καλαμπούρι. Είναι συγκερασμός πολλών ετερόκλητων πραγμάτων και σε πολύ λίγες σελίδες, μόλις 80, μιλάει για πάρα πολλά πράγματα».
Ηθελα να μάθω κι άλλα, και ο Σωτήρης Δημητρίου δεν χαλάει χατίρι.
«Οι δύο βασικοί άξονες είναι η ελευθερία και η γνώση, κι αυτό που τους συνδέει είναι το παιχνίδι. Μια βασική ιδιότητα των ανθρώπων στους οποίους αναφέρομαι είναι ότι είναι άσκοποι. Δουλεύουν έξι μήνες το χρόνο και τους υπόλοιπους κάθονται. Τους χαρακτηρίζει η ασκοποσύνη. Απολαμβάνουν τη ζωή τους χωρίς να έχουν συνειδητές επιδιώξεις. Η εποχή μας γέννησε την ασκοποσύνη. Από τότε που γεννιόμαστε μας λένε να παράγουμε και να είμαστε αποτελεσματικοί. Συνεχώς έχουμε πλάνα με σκοπό να γίνουμε κάποτε ευτυχισμένοι. Στην κοινωνία για την οποία γράφω δεν υπάρχει αυτό. Από τη γέννησή τους όλοι είναι συνδεδεμένοι με την ευτυχία. Ας πούμε, η σχολική γνώση είναι συνδεδεμένη με τη χαρά. Τα παιδιά δεν βλέπουν την ώρα να πάνε σχολείο. Δεν υπάρχει κανένας πειθαναγκασμός. Μάλιστα, υπάρχει και μια τεμπελομετρική μέθοδος. Ο μαθητής που θα τον πάρει ο ύπνος στην τάξη θα πάρει βραβείο. Αλλά, επειδή ακριβώς δεν υπάρχει πειθαναγκασμός, όλοι ενδιαφέρονται για τα μαθήματα. Εντούτοις, σε πολλούς σ’ αυτήν την κοινωνία λείπει ο πόνος από τη ζωή. Θεωρούν ότι δεν έχουν την αυτογνωσία που θα έπρεπε να έχουν μόνο με τη χαρά και νοσταλγούν τον πόνο. Κι εδώ βρίσκεται το ανικανοποίητο. Το δούλεψα λέξη-λέξη αυτό το βιβλίο, σαν διήγημα».
Σκεφτόμουν τα «Οπωροφόρα δέντρα της Αθήνας», αλλά με πρόλαβε ο συγγραφέας πριν διατυπώσω την ερώτησή μου. «Είναι λίγο συνέχειά τους αυτό το βιβλίο. Υπάρχει κι εδώ παιγνιώδης διάθεση, αλλά πιο κρυμμένη. Η βασική μου σκέψη είναι να στρέφομαι εναντίον της οικογένειας ως έχει. Γιατί, για μένα, η οικογένεια είναι φυτώριο στραγγαλισμού της χαράς, φυτώριο κακών και μόνιμης ευθύνης διά βίου. Βέβαια και με τα καλά της, αλλά το άθροισμα των κακών είναι πολύ μεγάλο. Και πιστεύω ότι πίσω από τις μεγάλες κρίσεις βρίσκεται αυτό το κύτταρο της οργάνωσης. Δεν βλέπουμε πέρα από τη μύτη μας. Σ’ αυτό το βιβλιαράκι η οικογένεια καταργείται και γίνεται πολύ πιο ευρεία. Το βιβλίο βοά ελευθερία. Υπάρχουν μέσα του πολλές προτάσεις ελευθερίας. Με μεγαλύτερη αυτή που κατ’ εμέ έχουμε περισσότερο ανάγκη, να λέμε όχι χωρίς να απολογούμαστε».
Γιατί «σιωπή του ξερόχορτου»; Ρώτησα πριν φύγω. «Γιατί το πιο πολύπλοκο ανθρώπινο έργο είναι πολύ πιο κατώτερο από το απλό ξερόχορτο του θέρους. Δεν πρέπει να επαιρόμεθα για τίποτα. Αυτό λείπει σήμερα, δεν είμαστε ταπεινοί. Ενα χιλιοστό σκάβουμε στην επιφάνεια κι από κάτω υπάρχουν εκατομμύρια έτη φωτός αγνωσίας. Αλλά ο άνθρωπος δεν απαλλάσσεσαι απ’ αυτό. Είναι στη φύση του να γνωρίσει, αλλά και όταν γνωρίσει δεν ικανοποιείται».