Το Λούβρο δεν δάνεισε τη Νίκη της Σαμοθράκης στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης για την έκθεση «Αγονη Γραμμή», η μορφή της όμως ακόμη και στην τεράστια φωτογραφία καθηλώνει. Κι έτσι όπως πλησιάζει νοητά τη βάση αγάλματος από τη Νίσυρο που απεικονίζει μια «τριημιολία», ένα καταδιωκτικό πλοίο κατασκευασμένο έτσι ώστε να μεταμορφώνεται στη θάλασσα κυνηγώντας τους πειρατές, νομίζεις ότι η θεά προσγειώνεται με χάρη στην πλώρη.
Καλωσορίσατε στην «Αγονη Γραμμή»! Μια έκθεση που διηγείται 5.800 χρόνια ιστορίας από τις άκρες του Αιγαίου, δίνοντας ένα καλό παράδειγμα για το τι μπορεί να κάνει ένα ιδιωτικό μουσείο σε συνεργασία με το υπουργείο Πολιτισμού.
Εργα από την προϊστορία ώς τους μεταβυζαντινούς χρόνους πέντε νησιών (Καστελλόριζο, Σύμη, Χάλκη, Τήλος, Νίσυρος) για αρχή, τα οποία αποκαλύπτουν τις συνήθειες κάθε κοινωνίας, τα ενδιαφέροντα, τις δοξασίες και τα έθιμά τους, την ακμή και την παρακμή του πολιτισμού τους. Πέντε θεματικές ενότητες και επίλογος το σήμερα, όπως καταγράφεται σε βίντεο με τους σημερινούς κατοίκους να μιλούν για τα προβλήματά τους -από τη λειψυδρία ώς τη φαρμακευτική περίθαλψη- και την αδιαφορία μας για την απόσταση που μεσολαβεί από τις ζωές μας ώς τον τόπο τους.
Ανθρώπινες ιστορίες
Κάθε αίθουσα είναι αφιερωμένη σε ένα μικρό νησί, με το νοτιοανατολικότερο όριο της επικράτειας -το Καστελλόριζο- να κάνει την αρχή, κλείνοντας το μάτι στον επισκέπτη. Το ολόχρυσο στεφάνι με φύλλα κισσού που βρέθηκε το 1913 στο οροπέδιο του Αη Γιώργη του βουνού ήταν το δώρο των κατοίκων του νησιού στη μητέρα πατρίδα πριν γίνει η ένωση της Δωδεκανήσου με την υπόλοιπη Ελλάδα το 1948. Δεξιά και αριστερά αναθηματικά ανάγλυφα λυκιακού τύπου, ενσφράγιστες λαβές αμφορέων, νομίσματα και στήλες γεμίζουν τη μεγάλη προθήκη. Οσο όμως και αν λάμπει ο χρυσός ανάμεσά τους, ο επισκέπτης εντοπίζει τη λίθινη άγκυρα 11 κιλών με την τρύπα στη μέση, τις στρογγυλεμένες γωνίες και το υδροδυναμικό σχήμα που βοηθούσε στις καταδύσεις των ψαράδων μέχρι τα νεότερα χρόνια. Και απέναντι, τα εμφιαλωμένα πινάκια με την εγχάρακτη διακόσμηση από αρχαίο ναυάγιο στις νοτιοδυτικές ακτές του Καστελλόριζου και ένα τμήμα παράστασης με τον Προφήτη Δαυίδ και τον Αγιο Γεώργιο, ολοκληρώνουν τις βασικές πληροφορίες για τον πολιτισμό του νησιού.
Ο αρχαιολόγος και επιμελητής του μουσείου Γιώργος Τασούλας συνεχίζει τη ξενάγησή μας στη Σύμη, το δεύτερο νησί του ταξιδιού μας, προτρέποντάς μας να προσέξουμε το δραματικό συναίσθημα που έχει αποτυπωθεί στη σκηνή εναγκαλισμού μιας γυναικείας και ανδρικής μορφής του 2ου αι. π.Χ., αλλά και την επικαιρότητα που έχει η επιγραφή για επιδόσεις που χρονολογούνται στα ελληνιστικά χρόνια. Αυτή εντυπωσιάζει όλους τους σημερινούς φορολογούμενους πολίτες που καλούνται να βάζουν διαρκώς το χέρι στην τσέπη. Φορολογικά βάρη υπήρχαν και τότε όταν το κράτος είχε ανάγκη, όπως φαίνεται από τη συγκεκριμένη που καλεί τους πολίτες να συνεισφέρουν για να αντιμετωπίσουν μια έκτακτη ανάγκη ή πιθανές πολεμικές επιχειρήσεις για την άμυνα της Κω. Είχε μάλιστα και επιτρεπόμενο κατώτερο όριο: 50 δραχμές!
Στο επίκεντρο της τρίτης ενότητας που είναι η Χάλκη, ένα επίνητρο κλέβει την καρδιά του θηλυκού κοινού. Αυτό το έξυπνο τροχήλατο αγγείο που χρησιμοποιούσαν οι γυναίκες για το ξάσιμο του μαλλιού στην αρχαιότητα, τοποθετώντας το επάνω μέρος στο μηρό τους και το πρόσθιο στο γόνατο, με παραστάσεις γεμάτες χάρη όπως του έρωτα που βοηθάει μια γυναίκα να λουστεί, είναι αντικείμενο πολυτελείας για την κυρία του σπιτιού και όχι για κάποια δούλη.
Δίπλα, μια νεολιθική φιάλη από την Αλιμνιά, επιδιορθωμένη από εκείνα τα χρόνια, δείχνει ότι και τότε κατέφευγαν για επισκευές. Το νησί είχε πολλά αττικά μελαμβαφή αγγεία, μας εξηγεί ο κ. Τασούλας, τα οποία με τον καιρό βλέπουμε να συνυπάρχουν με τα τοπικά. Η υδρία που χρησιμοποιήθηκε ως τεφροδόχος (δίπλα βλέπουμε και λίγα από τα οστά που τη γέμιζαν ώς επάνω), έχει και το όνομα του νεκρού που αποτεφρώθηκε: Ευρικράτης, ενώ απέναντι δεσπόζει η αποτοιχισμένη τοιχογραφία από τον Αγιο Ζαχαρία στη Φοινίκη της Χάλκης (β΄ μισό του 14ου αι.).
Σπήλαιο με «θησαυρούς»
Την έκθεση κορυφώνουν η Τήλος και η Νίσυρος. Τα προϊστορικά ευρήματα από το σπήλαιο Χαρκαδιό εξάπτουν τη φαντασία του κοινού για τους νάνους ελέφαντες που εξέλειψαν πριν από 4.000 χρόνια πιθανότατα λόγω της ηφαιστειακής ιδιαιτερότητας της περιοχής. Ηταν το 1970 που ο Νίκος Συμεωνίδης σε παλαιοντολογική ανασκαφή βρήκε τα απολιθωμένα οστά τους που έδειξαν ότι επιβίωσαν και προσαρμόστηκαν στο περιβάλλον του νησιού, όταν αυτό αποσπάστηκε από τη Μ. Ασία περίπου πριν από 12.000 χρόνια. Με λίγα λόγια, μίκραιναν σταδιακά το μέγεθός τους.
Το σπήλαιο που βρέθηκαν τα οστά τους έκρυβε και όστρακα κεραμικής, λίθινα εργαλεία, αγγεία από γεωμετρικούς χρόνους, υπέροχα κοσμήματα, όπως το περιδέραιο με τον ηράκλειο κόμβο και τους φτερωτούς ερωτιδείς που παρουσιάζεται μεταξύ άλλων στην έκθεση. Η ταφική στήλη με το κεφάλι κοντοκουρεμένης γυναίκας (σπάραγμα από ταφικό μνημείο του 330 π.Χ.) σε στιγμή θρήνου είναι ένα ακόμη έκθεμα με ενδιαφέρον πριν το βλέμμα σταθεί στην πεταλόσχημα μαρμάρινη τράπεζα προσφορών, στη μέση της αίθουσας.
Τελευταία η Νίσυρος με τη «Νισύρια Κόρη» να πρωταγωνιστεί ανάμεσα σε 142 αντικείμενα, μεταξύ αυτών: λίθινα επιτύμβια, προϊστορικά εργαλεία, ενεπίγραφες ταφικές στήλες του 2ου – 3ου π.Χ. αι., παιδικά παιχνίδια όπως το μικρό χελωνάκι και το σύκο από εγχυτρισμό κοριτσιού που δεν πρόλαβε να γνωρίσει τις χαρές του γάμου, στοχεύουν στη συγκίνηση του επισκέπτη. Είναι φανερό ότι η Νίσυρος έχει τη μερίδα του λέοντος στα ευρήματα γιατί έχει ανασκαφεί πιο συστηματικά από τα άλλα νησιά.
Απόδειξη και οι λίθινοι επιτύμβιοι βωμοί με επιγραφές θρήνου για τους θανόντες (ο πιο δακρύβρεχτος του πατέρα προς τον 25χρονο γιο που χάθηκε), η αττική επιτύμβια στήλη που «διαβάζεται» διπλά γιατί επαναχρησιμοποιήθηκε μετά την κατασκευή της, αλλά και ο σταυρός του οποίου οι λέξεις τέμνονται: φως και ζωή με κοινό γράμμα το Ω. Ο μελανόμορφος αμφορίσκος με τον Ποσειδώνα να καταπλακώνει τον γίγαντα Πολυβώτη αποσπώντας με την τρίαινά του κομμάτι της Κω που εκσφενδόνισε εναντίον του Πολυβώτη, δείχνει πώς «γεννήθηκε» η Νίσυρος. Πίσω του, η γιγαντοφωτογραφία του κρατήρα του νησιού εξάπτει τη φαντασία του κοινού.
Η «Αγονη Γραμμή» στο πρώτο της στοίχημα πέτυχε. Είναι μια συγκινητική έκθεση όχι μόνο γιατί ασχολείται με τις ιδιαιτερότητες αυτών των νησιών που ποτέ δεν πρόβαλε η Αθήνα, αλλά και γιατί δίνει ένα μήνυμα σε εκείνους που αμφισβητούν τη διαχρονική ελληνική παρουσία στην περιοχή.
Κάθε τρία χρόνια με άλλα νησιά
«Η έκθεση που θα επαναλαμβάνεται κάθε τρία χρόνια με άλλα νησιά, πέρα από το πολιτιστικό της κομμάτι έχει να κάνει με την πολιτιστική πολιτική και την οικονομία» λέει στην «Κ» ο διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Νίκος Σταμπολίδης.
«Η οικονομία μπορεί να είναι ο τουρισμός ή άλλα πράγματα που δεν βλέπουμε. Κάθε νησί έχει τη δική του ιστορία που δεν ξεδιπλώνεται με την πρώτη ματιά. Σπαράγματα μιας ολόκληρης ζωής από νησιά που είναι απομακρυσμένα από κέντρα όπως ο Πειραιάς, η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη και γι’ αυτό είναι λιγότερο επισκέψιμα. Πολλά δεν έχουν μουσεία και αν διαθέτουν, είναι μια συλλογή σε ένα σπίτι.
Σκοπός ήταν να δείξουμε έναν πολιτισμό διαχρονικό από τα νεολιθικά χρόνια ώς τις αρχές του 20ού αι. Και όταν οι ρότες άλλαξαν, γιατί τα πετρελαιοκίνητα δεν πιάνουν σε αυτά τα νησιά, έχασαν την αίγλη τους, βγήκαν από τη γραμμή κι έγιναν άγονη γραμμή. Είναι καρδιογραφήματα πολιτισμού από τα φυλάκια του Αιγαίου».