Ανθρωποι σε ζοφερούς και παγωμένους καιρούς

Ανθρωποι σε ζοφερούς και παγωμένους καιρούς

5' 24" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

ΒΑΡΛΑΜ ΣΑΛΑΜΟΦ
Ιστορίες από την Κολιμά
μτφ. Ελένη Μπακοπούλου
εκδ. Ινδικτος σελ. 1966

«Διάβαζα τις Ιστορίες απ’ την Κολιμά του Βαρλάμ Σαλάμοφ στο Λονδίνο, μ’ έναν κόμπο στο λαιμό», γράφει ο Χόρχε Σεμπρούν στο γνωστό μυθιστόρημά του «Τι ωραία Κυριακή!» Ο συγγραφέας, στο βιβλίο του αυτό, με τους αφηγηματικούς του τρόπους της χρήσης της μνήμης, των αλμάτων στον χρόνο και της συνεχούς συνομιλίας με άλλα φιλοσοφικά και λογοτεχνικά κείμενα, ενώ έχει ως επίκεντρο την εμπειρία του στο γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης του Μπούχενβαλντ, εκτινάσσεται στο Λονδίνο του 1969 όπου συναντά το εμβληματικό έργο του Σαλάμοφ. Ο κομμουνιστής ακόμα τότε Σεμπρούν, έκπληκτος και με έκδηλη πίκρα, διαβάζει τις ζοφερές περιγραφές του Σαλάμοφ για το σοβιετικό στρατοπεδικό σύστημα και διαπιστώνει τις αναλογίες και τις ομοιότητες με τη δική του εμπειρία στα ναζιστικά στρατόπεδα. Προφανώς την ίδια πίκρα και το ίδιο σοκ, μαζί με τον Σεμπρούν, ένιωσαν και άλλοι διανοούμενοι στην Ευρώπη όταν διάβασαν το βιβλίο του Σαλάμοφ μετά την παράνομη κυκλοφορία του τη δεκαετία του 1960.

Πρόσφατα, με καθυστέρηση μισού αιώνα, μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε και στην Ελλάδα το εξαιρετικά και πολλαπλά σημαντικό αυτό έργο του Βαρλάμ Σαλάμοφ. Η μετάφραση δε, της Ελένης Μπακοπούλου, από τα ρωσικά μάλιστα, είναι ποσοτικός και ποιοτικός άθλος όπως και η όλη έκδοση.

Ο συγγραφέας μας εισάγει στο εσωτερικό της σοβιετικής στρατοπεδικής δυστοπίας την οποία βίωσε και ο ίδιος τραγικά σε ένταση και διάρκεια. Ο Σαλάμοφ, νεαρός φοιτητής της Νομικής στη Μόσχα, απολαμβάνει και συμμετέχει στην πολύμορφη πολιτιστική έκρηξη των πρώτων χρόνων μετά την Επανάσταση και συναναστρέφεται με πολλούς από τους διανοούμενους της εποχής. Το 1929, όμως, σε ηλικία είκοσι δύο ετών, συλλαμβάνεται για πρώτη φορά με την κατηγορία της διακίνησης της «Διαθήκης του Λένιν», της γνωστής επιστολής του Λένιν προς την Κεντρική Επιτροπή του κόμματος. Καταδικάστηκε σε εγκλεισμό για πέντε χρόνια σ’ ένα από τα πρώτα στρατόπεδα εργασίας στη Βισερά. Το 1932 αποφυλακίζεται και επιστρέφει στη Μόσχα. Εργάζεται ως δημοσιογράφος, δημοσιεύει ποιήματα, παντρεύεται και αποκτά μια κόρη. Το 1937 όμως συλλαμβάνεται ξανά με την κατηγορία του τροτσκιστή τώρα και καταδικάζεται σε ποινή πέντε χρόνων στα στρατόπεδα εργασίας της Κολιμά στη βορειοανατολική Σιβηρία. Το 1943, κατά τη συνήθη πρακτική, καταδικάστηκε με νέες κατηγορίες σε άλλα δέκα χρόνια καταναγκαστικά έργα. Ο Σαλάμοφ απολύθηκε και έφυγε από την Κολιμά το 1953, αφού έζησε συνολικά είκοσι χρόνια στα σοβιετικά στρατόπεδα. Παρά τις δυσκολίες της προσαρμογής του στην, σχετικά πάντα, ελεύθερη ζωή και τα πολλά προσωπικά και κοινωνικά του προβλήματα, απότοκα του μακροχρόνιου εγκλεισμού του, έζησε μέχρι το 1982 και κατόρθωσε να γράψει και να αποτυπώσει τη ζοφερή του εμπειρία.

Αυτοβιογραφία

Οι «Ιστορίες από την Κολιμά» αποτελούνται από εκατόν σαράντα πέντε κείμενα, τα περισσότερα ολιγοσέλιδα, πολλά με τη φόρμα του διηγήματος, άλλα αυτοβιογραφικά, αρκετά με τη μορφή του δοκιμίου και όλα εκφραστικά λιτά αλλά με εξαιρετική πυκνότητα. Ο συγγραφέας με την πολύτροπη και πολύμορφη αφήγησή του καταγράφει και αποδίδει τη διαδρομή του στο στρατοπεδικό συγκρότημα της Κολιμά και ό, τι βλέπει και προσλαμβάνει από τις περιπέτειες και τις εμπειρίες των άλλων συγκρατουμένων του. Με το σύνολο των ιστοριών του δημιουργεί μια τεράστια επική σύνθεση όπου απεικονίζεται και αναλύεται το σοβιετικό στρατόπεδο, το Γκουλάγκ και οι μηχανισμοί του. Σχηματίζεται αρχικά η τοπογραφία του, η διπλή περίφραξή του, από το συρματόπλεγμα αλλά και τη σιβηριανή έρημο, την ταϊγκά, όπως και η εσωτερική διαρρύθμιση του στρατοπέδου με τα υποτυπώδη παραπήγματα των κρατουμένων, όπου διαμένουν κυριολεκτικά ασφυκτικά. Αναδεικνύονται οι σχέσεις ιεραρχίας και εξουσίας στο στρατόπεδο τόσο αυτές ανάμεσα στη Διοίκηση και τους κρατούμενους όσο, κυρίως, εκείνες μεταξύ των φυλακισμένων, οι οποίοι διακρίνονται και σύμφωνα με το γλωσσικό ιδίωμα του στρατοπέδου.

Ετσι οι Ουρκάτς, οι σκληροί ποινικοί, είναι αυτοί που ουσιαστικά εξουσιάζουν το στρατόπεδο και ακολουθούν οι σκύλες, οι ενσωματωμένοι εγκληματίες, τα κορόιδα, η μεγάλη μάζα των κρατουμένων και στην έσχατη θέση οι εχθροί του λαού, οι πολιτικοί αντιφρονούντες και ανάμεσά τους πολλοί παλιοί κομμουνιστές.

Ανυπεράσπιστοι

Οι κρατούμενοι και κυρίως οι πολιτικοί είναι εντελώς ανυπεράσπιστοι απέναντι στους φρουρούς και στην κάθε είδους βία των ποινικών. Σ’ ένα κείμενο δε, ο συγγραφέας αποκαθηλώνει με οργή τη ρομαντική εικόνα του κακοποιού στην παγκόσμια λογοτεχνία. Τις άθλιες αυτές, από κάθε πλευρά, συνθήκες διαβίωσης επιτείνουν το αβάσταχτο πολικό ψύχος και η αφόρητη πείνα που φτάνει κυριολεκτικά στα όρια της λιμοκτονίας. Το στρατόπεδο όμως της Κολιμά επιτελεί έναν συγκεκριμένο στόχο. Εκτός από βιαιότατη μέθοδο καταστολής της διαφωνίας είναι ενταγμένο στην παραγωγική διαδικασία και στον οικονομικό σχεδιασμό του σταλινικού σοβιετικού καθεστώτος. Οι κρατούμενοι είναι η δωρεάν και αναλώσιμη εργατική δύναμη για την εξόρυξη των κοιτασμάτων χρυσού από τα ορυχεία της Κολιμά. Το καθεστώς αδιαφορεί για τις ανθρώπινες ζωές και ενδιαφέρεται μόνο για την κάλυψη του πλάνου και γι’ αυτό τα πτώματα σωρεύονται και θάβονται στα παγωμένα εδάφη της Κολιμά. Γι’ αυτό η ροή των κρατουμένων προς την Κολιμά είναι συνεχής και ο πληθυσμός της μετριέται σε πολλές εκατοντάδες χιλιάδες.

Ο συγγραφέας, με την αφήγησή του, περιγράφει μια πραγματική επίγεια κόλαση όπου ο άνθρωπος είναι απόλυτα εκμηδενισμένος και γυμνός απέναντι στη σοβιετική εξουσία. Οπου ο ολοκληρωτισμός έχει διεισδύσει και έχει αντικαταστήσει ακόμα και την αλληλεγγύη μεταξύ των κρατουμένων με τον φόβο και την κατάδοση. Ο Σαλάμοφ αναδεικνύει με τον πιο ζοφερό τρόπο το σοβιετικό στρατοπεδικό σύστημα ως την απόλυτη δομή εγκλεισμού.

Η στρατοπεδική λογοτεχνία ως υπόμνηση

Τα κείμενα του Σαλάμοφ ανήκουν στη λεγόμενη στρατοπεδική λογοτεχνία. Το είδος αυτό άρχισε διστακτικά να εμφανίζεται και να συγκροτείται λίγο μετά την ήττα του ναζισμού. Πρώτη του ύλη ήταν αρχικά οι μαρτυρίες και τα βιώματα από τα ναζιστικά στρατόπεδα και κύρια θεματική του το ανείπωτο και αδιανόητο γεγονός του εβραϊκού ολοκαυτώματος. Εργα του είδους ήταν το ανέκδοτο ακόμα στην Ελλάδα «Ο στρατοπεδικός κόσμος» του David Rousset, το «Ανθρώπινο είδος» του Ρομπέρ Αντέλμ (εκδ. Εστία) και το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» του Πρίμο Λέβι (εκδ. Αγρα) και ακολούθησαν και άλλα όπως τα μυθιστορήματα του Χόρχε Σεμπρούν «Το μεγάλο ταξίδι» και πολύ αργότερα το «Τι ωραία Κυριακή!» (εκδ. Εξάντας).

Οπως όμως αποδεικνύουν εκκωφαντικά οι «Ιστορίες από την Κολιμά» ανάλογα κείμενα υπάρχουν και για την εμπειρία της πρώην ΕΣΣΔ, όπου, δυστυχώς, παρά την επίσημη σοσιαλιστική ουμανιστική ρητορική, από πολύ νωρίς, ο εγκλεισμός των αντιφρονούντων, αλλά και μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού, ήταν κυρίαρχη κρατική πολιτική και αναπτύχθηκε ένα τεράστιο σε έκταση στρατοπεδικό σύστημα. Επιπλέον γνωστά και εμβληματικά έργα της «ανατολικής» εκδήλωσης του είδους είναι οι αφηγήσεις του Αλέξανδρου Σολτζενίτσιν «Μια ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς» και κυρίως το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» (εκδ. Πάπυρος).

Οι «Ιστορίες από την Κολιμά» και συνολικά η στρατοπεδική λογοτεχνία είναι μια υπόμνηση των πιο ζοφερών εκδοχών των ολοκληρωτισμών του σύντομου εικοστού αιώνα και μια πρόσκληση κριτικού στοχασμού της ιστορικής και κοινωνικής κίνησης του παρόντος που εκδηλώνεται μπροστά στα έκπληκτα και τρομαγμένα μάτια μας.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή