ΠΩΛ ΒΕΝ
Φουκώ. Η σκέψη του, η προσωπικότητά του
μετ. Γ. Καράμπελας
εκδ. Εστία
«Οι νέοι πρέπει να συνηθίσουν στην ιδέα ότι δεν θα μπορούν να έχουν μια μόνιμη δουλειά για όλη τους τη ζωή. Πόσο μονότονο το να έχεις σ’ όλη σου τη ζωή την ίδια δουλειά; Είναι ωραίο το να αλλάζεις και να αποδέχεσαι τις προκλήσεις στη ζωή». Τάδε έφη Μάριο Μόντι, πρωθυπουργός της Ιταλίας.
Στην προσπάθειά του να επιχειρηματολογήσει υπέρ των νέων μέτρων της κυβέρνησής του, ο Μόντι προβαίνει σε μια αισθητική και φιλοσοφική κρίση περί του τι συνιστά μια καλή ζωή. Η κρυφή αγωνία του φορέα της εξουσίας να πείσει, τον οδηγεί στη φιλοσοφία. Φιλοσοφώντας περί ζωής, ο πολιτικός αξιώνει την αλήθεια: το νέο εργασιακό καθεστώς είναι μεν αναπόφευκτο, αλλά ταυτόχρονα είναι και όμορφο, δελεαστικό, γεμάτο προκλήσεις, έτσι όπως πρέπει να είναι η ίδια η ζωή (sic.).
Στο έργο του «Φουκώ, η σκέψη, η προσωπικότητά του», ο Πωλ Βεν υποστηρίζει ότι το θεμελιώδες πολιτικό ζήτημα, για τον Φουκώ, δεν είναι το σφάλμα, η αυταπάτη, η αλλοτριωμένη συνείδηση ή η ιδεολογία, αλλά η ίδια η αλήθεια. Καθότι, όπως υποστήριζε ο Φουκώ, περισσότερο κι από την ίδια την ισχύ, κάθε εξουσία αξιώνει την αλήθεια. Αυτή ακριβώς η διάσταση της πολιτικοποίησης της αλήθειας σε συνδυασμό με τη διερεύνηση των όρων και των προϋποθέσεών της συνιστούν, για τον Βεν, το ειδοποιό γνώρισμα της σκέψης του Γάλλου στοχαστή.
Πνευματικός συνοδοιπόρος
Ομότιμος καθηγητής του Collge de France και ένας από τους σημαντικότερους εν ζωή Γάλλους ιστορικούς, ο Πωλ Βεν (γεν. 1930) υπήρξε για πολλά χρόνια φίλος και πνευματικός συνοδοιπόρος με τον Μισέλ Φουκώ (1926-1984). Αμφότεροι υπήρξαν ανένταχτοι. Δύο μάλλον «παράκαιροι» διανοητές, οι οποίοι συμπορεύτηκαν, έδωσαν κοινές μάχες, αλλά και συγκρούστηκαν. Από αυτή την αναμφίλεκτα πλεονεκτική θέση, την οποία προσφέρει η εγγύτητα και η οικειότητα, ο Πωλ Βεν μας χαρίζει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα παρουσίαση και ερμηνεία της φιλοσοφικής τροχιάς του Γάλλου στοχαστή, αναδεικνύοντας τις κεντρικές παραμέτρους της σκέψης του.
Ας το ξεκαθαρίσουμε από την αρχή, η ερμηνεία του Βεν είναι εικονοκλαστική. Ανατρέπει δεδομένες αντιλήψεις και εναντιώνεται σε πολλές κοινώς αποδεκτές ερμηνείες. Το δηλώνει άλλωστε ρητά: «Ο Φουκώ δεν είναι αυτός που πιστεύει ο κόσμος!». Δεν ήταν ούτε δεξιός ούτε αριστερός. Δεν ορκιζόταν «ούτε στην Επανάσταση ούτε στην καθεστηκυία τάξη», δεν πίστευε ούτε στον Μαρξ, ούτε στον Φρόυντ, ούτε στον Μάο. Κυρίως, όμως, δεν ήταν ούτε στρουκτουραλιστής ούτε ένας «διαβολικός» μηδενιστής.
Ο Φουκώ, σύμφωνα με τον Βεν, υπήρξε ένας σκεπτικιστής, ένας στοχαστής εφάμιλλος του Πύρρωνα και του Μονταίν. Τι σημαίνει, όμως, σκεπτικιστής; Ο σκεπτικιστής είναι, για τον Βεν, ένα ον «διττό»: όσο σκέφτεται κρατιέται έξω από το πλαίσιο της ιστορικής εποχής, στην οποία ανήκει, στον βαθμό όμως που πρέπει να ζει, αποδέχεται και ζει εντός αυτού του συγκεκριμένου πλαισίου. Εάν θεωρήσουμε ότι το πλαίσιο αυτό συγκροτείται από γενικές αλήθειες στις οποίες τα πνεύματα της εποχής είναι «εγκλωβισμένα άθελά τους, σαν ψάρια μέσα στη γυάλα», τότε ο σκεπτικιστής Φουκώ κατόρθωσε να κρατηθεί έξω από τη γυάλα. Αυτή η δυνατότητα εξωτερικής προοπτικής του επέτρεψε να αποδείξει ότι η αλήθεια δεν είναι μία, αιώνια και υπερβατική, αλλά έχει συγκεκριμένο πλάτος και μήκος εντός του ιστορικού χρόνου.
Ωστόσο, συνεχίζει ο Βεν, παρότι αναγνώρισε το πλήθος από διαφορετικές ιστορικές αλήθειες, έννοιες και τρόπους ζωής, ο Φουκώ δεν άσκησε κριτική. Τουναντίον, τις αντιμετώπισε με τη συμπάθεια ενός φυσιοδίφη, γεμάτος θαυμασμό για την επινοητικότητα της φύσης. Συμφωνούσε, άλλωστε, με τον Μονταίν, ότι «ο άνθρωπος είναι ένα θέμα αξιοθαύμαστα μάταιο, πολύπλοκο και ασταθές». Γι’ αυτό και προσπάθησε πρωτίστως να κατανοήσει όλη «την ανθρώπινη ποικιλομορφία, με τις εκκεντρικότητες, τις παραξενιές, τις γελοιότητες, τις υπερβολές, και τις εκρήξεις μεγαλομανίας που τη χαρακτήριζαν».
Εντός της γυάλας
Σε αυτή του την απόπειρα να κατανοήσει τον άνθρωπο, ο Φουκώ εξέτασε διεξοδικά τους μηχανισμούς παραγωγής της αλήθειας. Το συμπέρασμα; Πρώτον, οι αλήθειες οφείλονται σε ένα σύνολο διαδικασιών ρυθμισμένων για την παραγωγή, εγκαθίδρυσή, κυκλοφορία και λειτουργία τους. Δεύτερον, οι αλήθειες συνδέονται κυκλικά τόσο με συστήματα εξουσίας που τις παράγουν, όσο και με αποτελέσματα εξουσίας που παράγονται από αυτές και τα οποία τις ανανεώνουν.
Εν κατακλείδι, αποδεικνύοντας το εύρος και την τόλμη της σκέψης του Φουκώ και δίχως να χαρίζεται στις αδυναμίες της, ο Βεν μάς υπενθυμίζει τις επιλογές που έχουμε εντός της γυάλας με τα ψάρια. Εάν δεχτούμε να στοχαστούμε, θα κατανοήσουμε, παρατηρώντας την από έξω, ότι ο κόσμος δεν έχει κάποιο υπερβατικό νόημα και θα αποδεχτούμε ότι δεν θα αποκτήσουμε ποτέ θετική επιστήμη της ανθρωπότητας, του πεπρωμένου και της περιπλάνησής της. Πόσο βαρετή θα ήταν, αλήθεια, η ύπαρξη εάν είχαμε αυτήν τη δυνατότητα; Πόσο μονότονη θα ήταν η ζωή εάν υπήρχαν αιώνιες αλήθειες; Και πόσο εντέλει αντιδημοκρατικό; Φαντάζομαι ήδη τον Φουκώ να υπομειδιά ελαφρώς σαρκαστικά στο άκουσμα της δήλωσης Μόντι.