ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ
Οι μεγάλες απουσίες. Η ελληνική δημοκρατία σε άμυνα
εκδ. Πόλις
Η τρομακτική σε ένταση και διάρκεια εγχώρια κρίση των τελευταίων χρόνων είναι πρωτίστως οικονομική αλλά είναι και κρίση πολιτική, ιδεολογική και ευρύτερα πολιτισμική. Οι άνθρωποι και οι θεσμοί αποσαθρώνονται, το πολιτικό σύστημα απαξιώνεται, οι ιδεολογίες μεταλλάσσονται.
Ανάλογος όμως με την τραγική κοινωνική κατάσταση είναι και ο δημόσιος λόγος που εκφέρεται γι’ αυτήν. Ελάχιστοι είναι εκείνοι που αντιτάσσουν τον νηφάλιο ορθό κριτικό λόγο. Ο κοινωνιολόγος Γιώργος Σιακαντάρης ανήκει στην κατηγορία των λίγων κριτικών διανοουμένων. Στο πρόσφατο δοκίμιο του «Οι μεγάλες απουσίες. Η ελληνική δημοκρατία σε άμυνα», συνδέει αιτιωδώς τη συνολική παθογένεια του νεοελληνικού κοινωνικού σχηματισμού με την αμφίσημη σχέση του με τη νεωτερικότητα και την απουσία των κυριότερων χαρακτηριστικών της. Ο Σιακαντάρης διέρχεται πρώτα αρκετούς σταθμούς της διαδρομής της ανθρώπινης σκέψης και αναδεικνύει τις φιλοσοφικές εκείνες αναζητήσεις και τομές που συγκρότησαν τις έννοιες της δημοκρατίας, της ελευθερίας, της ισότητας και της αυτονομίας και διαμόρφωσαν το πρόταγμα του Διαφωτισμού. Σύντομα και περιεκτικά εκθέτει και σχολιάζει τις θέσεις μεγάλων διανοητών και φιλοσόφων όπως ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Μακιαβέλλι, ο Χομπς, ο Μοντεσκιέ, ο Μαρξ αλλά και νεωτέρων όπως ο Βέμπερ και ο Σουμπέτερ. Στη συνέχεια, με αναφορές στα έργα των Werner Sombart και Norbert Elias, αναλύει τη διαδικασία και τα υποκείμενα της συγκρότησης των κοινωνικών σχηματισμών της Δ. Ευρώπης.
Ο συγγραφέας μ’ αυτό το θεωρητικό φορτίο διερευνά τις παθογένειες της ελληνικής κοινωνίας που αναδεικνύονται πιο έντονες. Αφού ασκήσει έντονη κριτική στις απόψεις που θεωρούν την «άμεση δημοκρατία» ως απάντηση στην κρίση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και του πολιτικού συστήματος, εντοπίζει κάποιες σημαντικές απουσίες που χαρακτηρίζουν τη νεοελληνική πολιτισμική συνθήκη. Η κοινωνική κοσμιότητα και ευπρέπεια, η ηθική της εργασίας, ο διαχωρισμός της θρησκευτικής συνείδησης από το κράτος και πολλές από τις αρχές του διαφωτισμού είναι κάποιες από αυτές. Οι ελλείψεις όμως αυτές και η συνολική κοινωνική παθογένεια, σύμφωνα με τον Σιακαντάρη, δεν οφείλονται σε κάποια φυλετικά χαρακτηριστικά, αλλά στον τρόπο συγκρότησης του νεοελληνικού σχηματισμού και στην απουσία μιας εγχώριας αστικής τάξης. Ο συγγραφέας, με αναφορές σε γνωστούς Ελληνες διανοητές, όπως τον Παν. Κονδύλη και τον Ν. Μουζέλη, διερμηνεύει τη διαμόρφωση της κοινωνίας απ’ την Επανάσταση του 1821 και μετά και υποστηρίζει ότι σχηματίστηκε μια «αστική τάξη ανομοιογενής και αδύναμη στον ρόλο του διαμεσολαβητή των συμφερόντων των ευρωπαϊκών αστικών τάξεων» και εν τέλει μια αστική τάξη «μεταπρατική».
Διαφορετικά προβλήματα
Παρά τις πολλές και σωστές επισημάνσεις όμως για τα παράπλευρα συμπτώματα του τρόπου συγκρότησης του νεοελληνικού σχηματισμού, όπως το πελατειακό κράτος για παράδειγμα, ο Σιακαντάρης παραβλέπει ότι δεν υπάρχει ένα ενιαίο μοντέλο διαμόρφωσης των κοινωνιών, ακόμα και στον στενό πυρήνα της Δ. Ευρώπης. Οπως και οι άλλες κοινωνίες έτσι και η νεοελληνική διαμορφώθηκε με τον δικό της τρόπο. Αλλωστε στην υπό συγκρότηση νεοελληνική κοινωνία, αυτή η «αδύναμη» εγχώρια αστική τάξη είχε και άλλα ζητήματα και προβλήματα ενώπιόν της. Ετσι παράλληλα με την οργάνωση της κοινωνίας και τη δημιουργία θεσμών, έστω και καχεκτικών, το νεοελληνικό κράτος και η «άρχουσα» τάξη του επέκτειναν την εδαφική επικράτεια, ενσωμάτωσαν και ενοποίησαν εκπαιδευτικά και γλωσσικά νέους πληθυσμούς, έλυσαν το αγροτικό ζήτημα, διαχειρίστηκαν εθνικές καταστροφές και συμπορεύτηκαν με τα άλλα αστικά δημοκρατικά κράτη της Ευρώπης στις μεγάλες ιστορικές περιπέτειες. Ο συγγραφέας ακόμα υποτιμά τις μεγάλες συγκρούσεις στο εσωτερικό του αστικού μπλοκ εξουσίας, κυρίως στις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα, ανάμεσα στους μεταρρυθμιστές και τους συντηρητικούς, όπως κυρίως εκφράστηκαν με το δίπολο βενιζελισμού – αντιβενιζελισμού. Η ήττα των αστικών μεταρρυθμιστικών δυνάμεων στην οξύτατη αυτή διαπάλη, καθόρισε και το είδος της αστικής ηγεμονίας στον μεσοπόλεμο. Η ορμητική δε εισβολή του κομμουνιστικού κινήματος στο ιστορικό προσκήνιο τη δεκαετία 1940 – 1950, οδήγησε τις ενδοαστικές διαφορές στον συμβιβασμό και στην ενοποίηση μπροστά στην ταξική ανατροπή. Η θεώρηση της ελλιπούς αστικής ολοκλήρωσης πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψιν της και τις μυλόπετρες της ιστορίας οι οποίες συχνά συνέθλιψαν και τις μεταρρυθμιστικές αστικές δυνάμεις. Προφανώς στον ματαιωμένο αυτόν αγώνα των μεταρρυθμιστών αστών έχουν τις ρίζες τους και οι παθογένειες που εντοπίζει και διερευνά ο συγγραφέας, όπως ο λαϊκισμός, η ανομία, η κομματοκρατία.
Παρά τις παραπάνω επισημάνσεις, η μελέτη του Σιακαντάρη είναι βιβλιογραφικά τεκμηριωμένη, ενδιαφέρουσα και προκλητική θεωρητικά.