ΓΚΕΟΡΓΚ ΜΠΥΧΝΕΡ, ΑΛΜΠΑΝ ΜΠΕΡΓΚ, ΕΛΛΗ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
Κουαρτέτο Βόιτσεκ
σκηνοθ.: Ελλη Παπακωνσταντίνου
θέατρο: Φεστιβάλ Αθηνών, Πειραιώς 260 (Ε)
Ηταν 13 Ιουλίου του 1835 στο Ντάρμστατ, όταν από το ανώτατο δικαστήριο του αρχιδουκάτου της Εσσης εκδόθηκε ένταλμα σύλληψης του φοιτητή Ιατρικής Γκέοργκ Μπύχνερ για συμμετοχή του σε αντεθνικές ενέργειες. 177 χρόνια αργότερα, 13 Ιουλίου 2012 ακριβώς, ένας θεατρο-μουσικός, ελληνογερμανικός θίασος επιχειρούσε με «ένταλμα» του Φεστιβάλ Αθηνών να συλλάβει και να επικαιροποιήσει το πολιτικό μήνυμα του «Βόιτσεκ», τελευταίου έργου του Μπύχνερ (που άφησε μισοτελειωμένο σε 12 φύλλα χαρτί και 49 σκόρπια σχεδιάσματα σκηνών πεθαίνοντας στα 24 του από τύφο), προκειμένου να στοχαστούμε πάνω στην πολλαπλή κρίση που βιώνουμε στην Ελλάδα και στην Ευρώπη.
Ετσι κι αλλιώς, από τα τρία θεατρικά έργα του φλογερού διάττοντα Μπύχνερ, ο ημιτελής αλλά φωτοδότης για πολλά και πολλούς «Βόιτσεκ» προσφέρεται για κάθε κατηγοριοποίηση, ανάλυση ή πείραμα. Η παρουσία του στο θέατρο, την όπερα, το μελόδραμα, το σινεμά, ιδίως μέσα στον 20ό αιώνα, το επιβεβαιώνει. Στην Ελλάδα έχουμε πάνω από μια ντουζίνα παραστάσεις από το 1970 ώς σήμερα, εκτός της ετήσιας χρήσης του από μαθητές των δραματικών σχολών 40 χρόνων.
Αρα δεν κρίνεται εδώ το τι και γιατί, αλλά το πώς. Δικαίωμα της σκηνοθέτιδος Ελλης Παπακωνσταντίνου να κάνει την ανάγνωσή της από τη σκοπιά μιας πανκ ζωντανής συναυλίας, με τα μέσα που αποφάσισε, με τις βεβαιότητες που θεώρησε πως είχε, με τους εξαιρετικούς ηθοποιούς – μουσικούς που επέλεξε. Τα προβλήματα αρχίζουν με την παγίδευσή της -άρα και παγίδευση όλων- στην επιφάνεια των πραγμάτων, στον επιπόλαιο συνειρμό «πειραματόζωο Βόιτσεκ» = «πειραματόζωο Ελλάδα».
Το σκηνικό, ένα υποφωτισμένο, περίκλειστο κλουβί – φυλακή – άθλιο κιγκλίδωμα στρατοπέδου (Τέλης Καρανάνος, Αλεξάνδρα Σιάφκου), θύμιζε το σκηνικό της παράστασης στο Θέατρο του Νέου Κόσμου, μόνο που θα μπορούσε να εμπεριέχει και τις παγιδευμένες σκηνοθετικές αναγωγές. Τη φθηνή, ρηχότατη και λαϊκίστικη ρητορική μεταξύ εξουσιαστή (Λοχαγός – Γιατρός – Μέρκελ) κι εξουσιαζόμενου (Βόιτσεκ – Μαρία – Ελλάς – συμμαχία). Την ασαφή και μπερδεμένη χρήση αποσπασμάτων από το πολιτικό μανιφέστο του Μπύχνερ υπέρ των αγροτών (που ειρήσθω εν παρόδω οι ίδιοι οι αγρότες απαρνήθηκαν πουλώντας την επανάσταση). Τέλος, τον διαρκή συσχετισμό του υποπρολετάριου Βόιτσεκ, μιας τραγικής, δύσαρθρης ανθρώπινης κρεατούρας χωρίς καμιά δυνατότητα απόδρασης από το ζοφερό αδιέξοδο της τάξης, της φύσης και του μυαλού της, με την Ελλάδα, όπου λεηλατήθηκαν δισεκατομμύρια επιδοτήσεων, δανείων και δημόσιου πλούτου από λαλίστατους ρήτορες, φαφλατάδες κι επιτήδειους, σχεδόν κάθε τάξης.
Ως προς τον χειρισμό της εξαιρετικής διανομής, η ζημιά ήταν εξίσου μεγάλη. Δεν είναι μόνο που χάθηκε μέσα στα ακατάληπτα μουσικά ξεσπάσματα, στα ρεαλιστικά βασανιστήρια, στις επιλεκτικά μπρουτάλ ερμηνείες (στα γερμανικά) των Γερμανών ηθοποιών ο δυνητικός Βόιτσεκ του αγνώριστου Αργύρη Ξάφη, χάθηκε και η μοναχική του τραγικότητα. Χάθηκε η, κατά τον Μάρκαρη, κατάρα του Βόιτσεκ να είναι μαζί προλετάριος και σκεπτόμενος. Μέσα στην πανκ συναυλία χάθηκε και η ουσία του έργου: οι δυνάμεις ομιλίας του Βόιτσεκ που καταρρέουν κάτω από την αφόρητη συναισθηματική του πίεση. Οσα κι αν πέτυχε η πρωτότυπη μουσική του Τηλέμαχου Μούσα, ενσωματώνοντας μάλιστα παραλλαγμένες μουσικές φράσεις από την ομώνυμη όπερα του Αλμπαν Μπεργκ (για όσους έχουν εξασκημένο αυτί και μουσική παιδεία), δεν μπόρεσε να αποφύγει την προδοσία του βασικού τεχνάσματος του μπυχνερικού Βόιτσεκ: τη γλωσσική του δηλαδή ασυνταξία και αταξία μπρος στην ευγλωττία των βασανιστών του. Ακόμη και… «η υπέροχη μουσική του Μπεργκ», πιστεύει ο Στάινερ, «χαρίζει στον Βόιτσεκ μια ευγλωττία που δεν του ανήκει. Η πολύ επιτήδεια ενορχήστρωση προικίζει την ψυχή του με μιλιά».
Η ζημιά με τη Μαρία της Φένιας Παπαδόδημα μικρότερη, καθώς το μουσικό της ταλέντο τη βοήθησε να κατακτήσει προσωπικές κορυφώσεις στις βασικές της σκηνές. Οι Γερμανοί ηθοποιοί Χέντρικ Αρνστ και Αντριαν Φρίλινγκ συμμορφώθηκαν με τους ρόλους των κακών εξουσιαστών, τονίζοντας το ύφος ενός απλουστευτικού νεογερμανικού εξπρεσιονισμού.
Φοβάμαι την τσίχλα της πολιτικής όταν τη μασάει η τέχνη σε ώρες κρίσης. Κολλάει και δεν φεύγει ούτε με τα ζόρια που ξεκολλούν από τα μάρμαρα του Ηρώδειου 25 κιλά τσίχλες κάθε φθινόπωρο.