Για μια ηθοποιό που έχει υποδυθεί τον Ριχάρδο ΙΙ, συμπεραίνει κανείς ότι δεν θα είναι δύσκολο να ερμηνεύσει τον ρόλο ενός γερο-ναυτικού που διηγείται σε έναν νεαρό την ιστορία ενός στοιχειωμένου ταξιδιού. Επιπλέον, ο Σαίξπηρ κρατάει ώρες, ενώ «Η μπαλάντα του γέρου ναυτικού» του Βρετανού ποιητή Σάμιουελ Τέιλορ Κόλριτζ (1772-1834) λιγότερο ίσως και από μία ώρα.
Είναι εννιά το πρωί στο Λονδίνο και η Φιόνα Σο ετοιμάζεται ήδη να φύγει για μια εγγραφή, ο χρόνος είναι περιορισμένος, και καθώς μιλάμε στο τηλέφωνο αντιλαμβάνομαι από τους ήχους ότι μάλλον τελειώνει το breakfast μετακινούμενη ταυτόχρονα – ίσως για να ετοιμαστεί; Παρά τις πιεστικές συνθήκες, αφοσιώνεται στον σύντομο διάλογο χωρίς να δίνει στερεότυπες ή αφηρημένες απαντήσεις.
Η Βρετανίδα σταρ του θεάτρου (γεννημένη το 1958 στο Κορκ της Ιρλανδίας) δεν είναι μόνο μια σπουδαία ηθοποιός, με εμφανίσεις που συνοδεύονται από υμνητικές κριτικές, βραβεία και τιμητικές διακρίσεις, με -περιορισμένες- κινηματογραφικές ερμηνείες.
Επινοεί διαρκώς νέες καλλιτεχνικές διαδρομές, μπορεί να είναι σπαρακτική Ηλέκτρα, καθηλωτική Γουίνι (την είδαμε στην Επίδαυρο το 2007 και το 2008 στις «Ευτυχισμένες μέρες» του Μπέκετ) αλλά και απολαυστική θεία Πετούνια στον «Χάρι Πότερ». Εδώ και περισσότερο από μία δεκαετία συνεργάζεται σχεδόν αποκλειστικά με τη σκηνοθέτιδα Ντέμπορα Γουόρνερ. Την παράσταση όμως της Μικρής Επιδαύρου την ερχόμενη Παρασκευή και Σάββατο (3, 4 Αυγούστου) υπογράφει η Φιλίντα Λόιντ (του «Mamma Μia» και της «Σιδηράς κυρίας»).
«Η μπαλάντα του γέρου ναυτικού» («The rime of the ancient mariner» – κυκλοφορεί και στα ελληνικά σε μετάφραση Βαγγέλη Αθανασόπουλου) αναφέρεται σε μια υποβλητική ιστορία: μια σφοδρή ανεμοθύελλα παρασύρει ένα καράβι στον Νότιο Πόλο και το παγιδεύει μέσα στους πάγους. Εκεί που όλα μοιάζουν απέλπιδα εμφανίζεται ένα άλμπατρος για να λυτρώσει τους απελπισμένους ναυτικούς. Η ανεξήγητη πράξη του γέρου ναυτικού να σκοτώσει το πουλί οδηγεί στη συνέχεια το πλήρωμα σε μεγάλη κακοτυχία, σε ένα στοιχειωμένο ταξίδι, σε ένα περιβάλλον τρομακτικό και φαντασιακό.
Ο κόσμος αλλάζει
– Θα έρθετε σε μια Ελλάδα μεγάλων κοινωνικών αλλαγών, μια χώρα εντελώς διαφορετική από αυτήν που επισκεφθήκατε το 2007 και το 2008. Σας απασχολεί αυτό ή θεωρείτε το θέατρο καταφύγιο, που προστατεύει από την πολιτική και κοινωνική αναστάτωση;
– Δεν νομίζω ότι το θέατρο μπορεί να σώσει την Ελλάδα, αλλά είναι θαυμάσιο σημάδι ότι οι Ελληνες πηγαίνουν στο θέατρο. Αντιλαμβάνονται ότι υπάρχει απόλαυση και ζωή πέρα από τα οικονομικά στοιχεία και τις στατιστικές. Ξέρω ότι ο κόσμος αλλάζει τώρα, αλλά θα ξαναλλάξει…
– Είστε αισιόδοξη;
– Ναι, για τους ανθρώπους. Οχι για τις κυβερνήσεις. Μας έχουν απογοητεύσει όλα τα συστήματα: η Εκκλησία, το κράτος, οι τράπεζες, ο Τύπος… Το μόνο σύστημα που έχει ακόμα αντοχές είναι η τέχνη.
– Η ποίηση σε μια εποχή όπως η σημερινή είναι θεραπεία ή διαφυγή;
– Δεν ξέρω… Εξαρτάται από τον κάθε θεατή. Εάν θέλει να αποδράσει, ας αποδράσει. Νομίζω ότι «Η μπαλάντα του γέρου ναυτικού» δεν έχει τίποτα να κάνει με την ελληνική οικονομική κατάσταση. Είναι ένα ποίημα για την ενοχή και για το ταξίδι του μυαλού στην ενοχή, για τη συμφιλίωση. Αυτό είναι το θέμα. Η ανθρώπινη ψυχή. Δεν αφορά οτιδήποτε άλλο. Το ποίημα αυτό είναι σαν πράξη που γητεύει, μαγική. Οπως και η αρχαία ελληνική τραγωδία… Μπορεί το ύφος του να παραπέμπει σε παιδικό ποίημα, αλλά απευθύνεται σε ενηλίκους.
– Διαβάζοντας το ποίημα μπήκα στον πειρασμό της μεταφοράς: κάναμε ένα φωτεινό και χαρούμενο ταξίδι, που μετατράπηκε σε σκοτεινή καταιγίδα…
– Ναι, έχετε δίκιο!… Μπορεί να λειτουργήσει σαν μεταφορά: πλέατε σε ήσυχα νερά και βρεθήκατε σε οδυνηρή καταιγίδα. Αλλά -όπως και στο ποίημα- θα περάσει, και η ελπίδα θα αναδυθεί.
– Εάν θεωρήσουμε τον θάνατο του άλμπατρος συμβολικό, τι «σκοτώσαμε» για να βρεθούμε σε αυτήν τη θέση;
– Θα πρέπει να αναρωτηθείτε…
– Δεν εννοώ μόνο την Ελλάδα. Η Ευρώπη όλη βρίσκεται σε αναταραχή…
– Τι σκοτώσαμε; Την ταπεινότητα.
Τεστ για όλους
– Επιλέγετε τα θέματα με τα οποία ασχολείστε με οδηγό το ένστικτό σας;
– Εμαθα απέξω όλο το ποίημα όταν ήμουν στην Αμερική για τα γυρίσματα της τηλεοπτικής σειράς «True Blood». Κάνοντας τζόγκινγκ καθημερινά, έπαιρνα μαζί μου κάποιους στίχους. Στο τέλος, σκέφτηκα ότι θα μπορούσε να αποτελέσει ένα μικρό καλλιτεχνικό γεγονός. Η πολύ καλή μου φίλη Φιλίντα Λόιντ δέχθηκε να το σκηνοθετήσει. Είναι ένα μικρό γεγονός, διαρκεί λιγότερο ίσως από μία ώρα, που ταιριάζει νομίζω στο Μικρό Θέατρο της Επιδαύρου. Παρ’ όλα αυτά, θα είναι ένα τεστ για όλους. Θα δούμε…
– Πιστεύετε ότι η ποίηση απαιτεί ένα εξειδικευμένο κοινό;
– Οχι, δεν νομίζω ότι αφορά εξειδικευμένο κοινό. Νομίζω ότι είναι δική μας δουλειά να την κάνουμε αποδεκτή και ελκυστική. Να μην αισθάνεται ο θεατής ότι παρακολουθεί διάλεξη.
– Τι συμβολίζει στις μέρες μας το ποίημα αυτό;
– Δεν νομίζω ότι πρέπει να απαντήσω, γιατί γι’ αυτό πηγαίνει κανείς στο θέατρο, για να θέτει ερωτήσεις. Αλλιώς δεν έχει σημασία. Επειδή μεγάλωσα στην Ιρλανδία, πιστεύω ότι συμβολίζει το αμάρτημα της απροσεξίας, της απερισκεψίας. Αλλά δεν θέλω να το μοιραστεί αυτό κανείς μαζί μου. Είναι μια ιστορία που έχει γραφτεί για να βρίσκει ο καθένας κάτι από τον εαυτό του.
– Θα ήθελα τη γνώμη σας πάνω σε δύο σημεία του ποιήματος. Το πρώτο αφορά τη μεταμέλεια: «Ο άνθρωπος μεταμελήθηκε, κι ακόμη μεγαλύτερη μετάνοια θα δείξει». Η μεταμέλεια είναι αρετή;
– Πολύ λογική ερώτηση! Η μεταμέλεια είναι η πληρωμή, το αντίτιμο. Είναι ο πόνος που πληρώνεις για τα λάθη. Δεν ξέρω αν ισχύει στην ελληνική ορθόδοξη αντίληψη ή μόνο στη βορειοευρωπαϊκή. Είναι πάντως πολύ δημοφιλής αντίληψη στην Ιρλανδία!
– Το δεύτερο σημείο είναι το τέλος του ποιήματος: «Ενας άνθρωπος πιο κατηφής και πιο σοφός τ’ άλλο πρωί σηκώθηκε». Δηλώνει ελπίδα;
– Δεν ξέρω. Το σκεφτόμουν τις προάλλες. Ο ναυτικός απαλλάσσεται μεν, αλλά έχει μολύνει τους καλεσμένους στον γάμο…
– Η ποίηση παίζει βασικό ρόλο στη δουλειά σας. Πρόσφατα διοργανώσατε για την Πολιτιστική Ολυμπιάδα του Λονδίνου το «Peace camp» (σ.σ.: εγκατάσταση που περιόδευσε σε ακτές της Βρετανίας, όπου μέσα από 500 φωτισμένες σκηνές ακούγονταν ποιήματα με φωνές γνωστών ηθοποιών). Πώς προσαρμόζεται αυτό σε έναν κόσμο όλο και πιο κυνικό;
– Ο λόγος που μου αρέσει η ποίηση είναι γιατί μπορώ να την κάνω να ηχήσει μοντέρνα. Η δουλειά μου είναι να «συναντηθώ» με τους κυνικούς. Αλλά δεν νομίζω ότι οι άνθρωποι είναι κυνικοί με την ποίηση. Απλώς ζουν σε έναν κόσμο όπου όλα είναι πολύ πραγματικά και η ποίηση έχει μια ένταση που σου επιτρέπει να σκεφτείς παραπέρα.
Τα βάσανά μας σήμερα θυμίζουν τον Μεσαίωνα
– Η ατμόσφαιρα μεγάλης ανασφάλειας που μας κυκλώνει επηρεάζει τη δουλειά σας;
– Φοβάμαι ότι οι καλλιτέχνες δεν χτύπησαν εγκαίρως τον συναγερμό. Δεν ανταποκρίθηκαν στα μηνύματα του οικονομικού προβλήματος, δεν έδωσαν τη δέουσα προσοχή. Κανονικά η τέχνη προηγείται. Τώρα γνωρίζω, γνωρίζουμε, πολύ καλά την κατάσταση. Δεν ξέρω αν η «Μπαλάντα ενός γέρου ναυτικού» είναι ένα καλό ποίημα γι’ αυτήν τη στιγμή, αλλά αισθάνομαι ότι είναι. Ανταποκρίνεται στην απλότητα, σαφήνεια και καθαρότητα που έχουμε ανάγκη. Αυτό είναι κάτι που μπορεί να επιλέξει κανείς. Αντίθετα, υπάρχουν πράγματα που δεν μπορεί να επιλέξει κανείς… Νομίζω ότι τα βάσανα των ανθρώπων στη σημερινή εποχή παραπέμπουν στον Μεσαίωνα. Υπάρχουν οι αφέντες που κλέβουν από τους φτωχούς, οι φτωχοί πρέπει να πληρώσουν και ο νόμος αλλάζει για να κάνει τους φτωχούς να πληρώσουν. Είναι προφανές το λάθος. Και είναι ακόμη μεγαλύτερο λάθος η σημερινή συνθήκη, που δεν επιτρέπει σε έναν άνθρωπο να ζήσει μιαν αξιοπρεπή ζωή. Κάποιοι περνούν θαυμάσια και κάποιοι άλλοι φρικτά. Είναι πολύ θλιβερό το σημείο όπου βρισκόμαστε.
– Κάπως έτσι δεν ήταν πάντα;
– Αλήθεια είναι αυτό, αλλά η Ευρώπη καυχιόταν ότι είχε βρει ένα σύστημα όπου όλοι μπορούσαμε να έχουμε άνεση και το καταστρέψαμε.
– Πώς το καταστρέψαμε;
– Δεν θέλω να κάνω οικονομική ή πολιτική ανάλυση…
– Από την κοινωνική άποψη σας ρωτάω…
– Νομίζω ότι το χάσαμε γιατί γίναμε άπληστοι. Μας είπαν ότι μπορούμε να είμαστε άπληστοι, μας είπαν ότι είναι καλό να επιθυμούμε όλο και πιο πολλά… Δεν θα ήθελα όμως να μπλεχτώ περισσότερο στα οικονομικά θέματα.
– Θα χαρακτηρίζατε την «Μπαλάντα του γέρου ναυτικού» μια σύγχρονη Οδύσσεια;
– Ναι, νομίζω ότι μπορεί να το δει κανείς σαν Οδύσσεια. Ελπίζω να αγγίξει με αυτόν τον τρόπο το κοινό. Είναι πολύ απλό αυτό που κάνουμε. Εγώ και ο χορευτής. Είναι σαν παιδικό ποίημα. Ελπίζω να δουλέψει. Είναι καλογραμμένο και θα δουλέψει. Μακάρι ο καθένας να κάνει το ταξίδι που θα τον ικανοποιήσει και θα αναγνωρίσει και τον εαυτό του μέσα σε αυτό.